1. Bushe ulwendo Yona alipo lwali shani, kabili cinshi alentontonkanya pa musumba aleyako?

YONA alikwete inshita iikalamba iya kutontonkanya. Ali no kwenda na makasa ulwendo lwa makilomita 800, ulu lwendo lwali no kumusendela umweshi uutuntulu nelyo fye ukucilapo. Pa kutampa ulwendo, ali no kusalapo inshila iyo ali no kupitamo, pa nshila iipi iyali iya busanso e lyo ne nshila iitali umushali sana ubusanso, lyena ali no kupita mu malungu yakalamba ayengi e lyo no kuninika impili ishitali ishingi. Ali no kupita mu mbali ya ciswebebe cikalamba ica Siria no kwabuka imimana iikalamba sana pamo nga Yufrate, e lyo no kuyatubilisha mu mayanda ya bantu abo ashaishibe na kwishiba abaleika mu mishi na matauni ya mu Siria, mu Mesopotamia, na mu Asiria. Ilyo ali pa lwendo, afwile aletontonkanya pa musumba aleyako uwa Ninebe uo aletiina sana, kabili aleya-alepalamina fye panono panono.

2. Bushe Yona aishishibe shani ukuti te kuti abutuke no kufyuka ukubomba umulimo bamupeele?

² Lelo kwali icintu cimo ico Yona aishibe bwino bwino: Alishibe ukuti te kuti abutukile kumbi pa kuti afyuke umulimo bamupeele. Na kuba, inshita imo alyeseshepo ukubutuka. Nga fintu twamwene mu cipandwa cafumineko, Yehova alisambilishe Yona lintu aimishe amabimbi yakalamba pali bemba no kumupususha ukubomfya icisabi cikalamba. Ilyo papitile inshiku shitatu, icisabi calukiile Yona ku mulundu. Ici icamucitikile calimupeseshe amano icine cine ica kuti nomba alesumina fyonse ifyo Yehova alemweba ukucita.—Yona, ifipandwa 1, 2.

3. Mibele nshi Yehova alangile Yona, lelo cipusho nshi twingepusha?

³ Ilyo Yehova aebele Yona ukuya ku Ninebe umuku walenga bubili, uyu kasesema taikete na ku cani, atendeke ulwendo ulutali ukulola  ku kabanga. (Belengeni Yona 3:1-3.) Lelo bushe Yona alisambilileko ku fyo Yehova amusalapwile ica kuti apilibuka no kupilibuka? Ku ca kumwenako, Yehova alibelele Yona uluse lintu amupuswishe mu menshi pa kuti enwena, tamukandile pa mulandu wa bucintomfwa bwakwe, e lyo alimupeele ne shuko lya kubomba umulimo wa kubila umuku wa bubili. Bushe fyonse ifi ifyacitikiile Yona, fyalimusambilishe ukubelela abantu bambi uluse? Kwena, abantunse abashapwililika cilabafya sana ukusambilila ukubelela abanabo uluse. Shi lekeni nomba tumone ifyo twingasambilila ku mafya ayo Yona apitilemo.

4, 5. Cinshi Yehova alandile ukuti Ninebe wali musumba uukalamba, kabili finshi twingasambililako kuli ena?

⁴ Ifyo Yona alemona umusumba wa Ninebe te fyo Yehova alemona. Tubelenga ukuti: “Nomba Ninebe wali musumba uukalamba kuli Lesa.” (Yona 3:3) Mwi buuku lya kwa Yona mwaba amashiwi ayo Yehova alandile imiku itatu aya kuti: “Ninebe umusumba uukalamba.” (Yona 1:2; 3:2; 4:11) Cinshi uyu musumba wabelele uukalamba nangu uwacindama kuli Yehova?

 ⁵ Umusumba wa Ninebe wali wa kale sana, kabili wali pa misumba ya kubalilapo iyo Nimrode akuulile ilyo fye Ilyeshi lyapwile. Wali cimusumba icikalamba umwali ne misumba imbi kabili mwalecitika ifintu ifingi na makwebo, e lyo walikulile ica kuti pa kuti umuntu ende ukufuma apo watendekele ukufika apo wapwilile, kuti camusendela inshiku shitatu. (Ukute. 10:11; Yona 3:3) Umusumba wa Ninebe ufwile walemoneka bwino sana, kabili walikwete amatempele ayasuma nga nshi, ifibumba ifikalamba, e lyo ne fikuulwa fimbi ifya lulumbi. Lelo fyonse ifi te fyalengele ukutila uyu musumba ube uwacindama kuli Yehova Lesa. Kuli Lesa, abantunse e bacindeme. Pali ilya nshita mu Ninebe e mwali abantu abengi nga nshi. Nangu ca kuti balecita ifyabipa, Yehova alibabikileko amano. Alicindamika abantu kabili alamona ukuti umuntu kuti alapila no kusambilila ukucita ifintu ifisuma.

6. (a) Cinshi calengele Yona ukutiina ilyo aile ku Ninebe? (Moneni futunoti.) (b) Cinshi tulesambililako kuli Yona pa mulimo abombele?

⁶ Ilyo Yona afikile mu Ninebe, umwenso akwete ufwile walicililemo pa kumona abantu ukucila pali 120,000 abalimo. * Aingile mu kati ka musumba umwali abantu abengi nga nshi, pa kuti afwaye incende iisuma apo engatendekela ukubila imbila akwete. Bushe aali no kulanda shani pa kuti abantu bomfwe? Bushe alisambilile ululimi lwa bena Asiria? Nelyo bushe Yehova alimulengele ukulanda icitundu cabo mu cisungusho? Kwena tatwaishiba. Nalimo Yona alelanda mu lulimi lwakwe ulwa ciHebere, e lyo umuntu umbi alealwila mu lulimi lwa bena Ninebe. Lelo kwena ico twaishiba bwino bwino ca kutila imbila alebila tayali iyayafya ukumfwa kabili ifyo alelanda tafyali no kulenga abantu ukumutemwa. Atile: “Kwashala fye inshiku amakumi yane (40), ninshi Ninebe aonaulwa.” (Yona 3:4) Alesosa aya mashiwi imiku ne miku ukwabula ukutiina. Ifi acitile fyalelanga ukuti ali uwashipa kabili alikwete ne citetekelo, e lyo iyi yine mibele e yo na Bena Kristu muno nshiku balingile ukukwata.

7, 8. (a) Bushe abantu ba mu Ninebe bayankwileko shani ku mbila ya kwa Yona? (b) Finshi imfumu ya ku Ninebe yacitile ilyo yaumfwile ifyo Yona alebila?

⁷ Awe abena Ninebe basukile batendeka ukukutika ku fyo Yona alelanda. Limbi ena alemona kwati ilyo fye abantu bakomfwa imbila ya  bupingushi, bakasakatuka no kumusansa. Nomba icapapwishe ca kuti, te fyo bacitile. Abantu bonse balyumfwile ifyo Yona alebila! Imbila yakwe yalisalangene bwangu bwangu kwati mulilo. Tapapitile na nshita, abena musumba bonse balelanda fye pa mbila ya bulanda intu Yona alesobela. (Belengeni Yona 3:5.) Umukankaala no mupiina, uwa maka no uushakwata amaka, umwaice no mukote, bonse fye balilapiile bakwata no mutima umo. Balilekele no kulya. Mu kwangufyanya ili lyashi lya kuti abantu bonse balapila lyafikile ku mfumu.

⁸ Ne mfumu nayo yatendeke ukutiina Lesa. Awe yafumine pa cipuna ca iko, kabili yafulile ne fya kufwala fya iko ifya bufumu, no kufwala insaamu isho na bantuyaweyawe bafwele, no “kwikala mu mito.” Kabili Imfumu pamo na “bacilolo,” nelyo bashimucindikwa ba iko, bakonkele ifyo abantu abene batampile ukucita, e kutila, ukuleka ukulya, kabili Imfumu yalengele ici cintu ukuba icipope ico bonse mu musumba bali no kukonka. Yakonkomeshe ukuti bonse kumo ne nama isho batekele balingile ukufwala insaamu. * Imfumu yali-icefeshe no kusumina ukuti abantu ba iko balikwete umulandu pantu balecita ifyabipa no bunkalwe. Ifyo yacitile fyalangile no kuti yalicetekele ukuti Lesa kuti abelela abantu ba iko uluse nga amona ifyo balapiile, kabili yatile: ‘Napamo Lesa kuti abwesha ubukali bwakwe ubulepya ngo mulilo, pa kuti twiloba.’—Yona 3:6-9.

9. Finshi abalengulula ifyaba mu Baibolo balandapo pa bena Ninebe, lelo twaishiba shani ukuti baliluba?

⁹ Abantu bamo abalengulula Baibolo balatwishika abati abena Ninebe te kuti baalule imitima yabo mu nshita fye iinono. Lelo ababelenga sana Baibolo batila, ifi abena Ninebe bacitile, cifwile e fyo cali pantu balya bantu mu ntambi shabo baletiina imipashi kabili bakwete imitima iyalealuka bwangu. Na kuba na Yesu Kristu alilandilepo pa fyo abena Ninebe balapiile. (Belengeni Mateo 12:41.) Yesu alishibe ico alelandapo pantu eko ali lintu fyonse ifi fyalecitika, ilya nshita ali ku muulu. (Yoh. 8:57, 58) Icishinka ca kuti, umuntu fye onse nangu abipe shani kuti alapila. Ni Yehova fye uwingeshiba ifyaba mu mutima wa muntu.

10, 11. (a) Finshi Yehova acitile ilyo abena Ninebe balapiile? (b) Mulandu nshi twingalandila ukuti ifyo Yehova apingwile fyali fye bwino?

¹⁰ Apo abena Ninebe nomba balilapiile, bushe Yehova acitile shani? Ilyo papitile inshita, Yona alemble ati: “Lesa wa cine amwene imilimo yabo, ukuti balyalwike ku mibele yabo iyabipa; e ico Lesa wa cine alangulwike pa bucushi ubo ali no kubaletela, kabili tabuletele.”—Yona 3:10.

¹¹ Bushe ico Yehova ashaletele ubucushi pa bena Ninebe, ni co bulya bupingushi bwalilubene? Awe. Baibolo ilondolola ukuti ubupingushi bwa kwa Yehova bwalifikapo. (Belengeni Amalango 32:4.) Icipyu Yehova aumfwile pa bena Ninebe calipwile. Alimwene ukutila balya bantu balyalwile imitima yabo kabili alimwene no kutila nomba talingile ukubakanda iyo. Iyi yali ni nshita ya kutila Lesa alange abantu ukuti wa luse.

12, 13. (a) Bushe Yehova alanga shani ukuti alalangulukilako abantu, alelela nga ca kuti umuntu apilibuka, kabili wa luse? (b) Mulandu nshi twingalandila ukuti ukusesema kwa kwa Yona takwali kwa bufi?

¹² Kwena, Yehova te Lesa uwakosa umutima, uushibika amano ku bantu, e lyo te munkalwe nge fyo bashimapepo bamo balenga abantu ukusumina. Lelo ena, ni Lesa uulangulukilako abantu, alabelela abantu uluse nga ca kuti bapilibuka. Nga ca kuti alefwaya ukukanda abantu babipa, alabala abasoka ukupitila mu babomfi bakwe pano calo, pantu alafwaisha ukumona ababipa bacita nga filya abena Ninebe bacitile, e kutila ukulapila no kwalula imicitile yabo. (Esek. 33:11) Yehova aebele kasesema wakwe Yeremia ati: “Nga nasosa ukuti ndi no kunukula, ukubongolola no kulofya uluko napamo ubufumu, nomba ulo luko lwaleka ukucita ifibi ifyo nalusokelepo, na ine nkalanguluka pa bubi ubo napangile ukucita kuli lwena.”—Yere. 18:7, 8.

¹³ Nomba bushe ilya mbila Yona alebilisha yali ya bufi? Awe; tayali ya bufi pantu umulandu Yona alebilila imbila, wa kusoka abantu. Alesoka Abena Ninebe pa misango yabo iyabipa, lelo aba bantu balilekele iyi misango no kulapila. Abena Ninebe ababwelela ku misango yabo iyabipa iyo balekele, Lesa nga alibakandile. Na kuba ici cine, e caishilebacitikila inshita imbi ku ntanshi.—Sefa. 2:13-15.

14. Bushe Yona acitile shani ilyo Yehova abelele uluse abena Ninebe?

¹⁴ Bushe Yona acitile shani ilyo amwene ukutila Yehova talekanda ulya musumba pa nshita ale-enekela? Tubelenga ukuti: “Kuli Yona, ici cintu calibipishe, kabili abubwike mu bukali.” (Yona 4:1) Yona apepele ne pepo ilyaumfwikike kwati alelungika Lesa Mukulu! Yona alandile no kutila kanshi nga caliweme ukwikala fye ku mwakwe, ku calo cabo. Alundilepo no kuti alishibe ukutila Yehova te kuti onaule abena Ninebe, kabili alandile no kuti e calengele no kutila afyuke no kuya ku Tarshishi ilyo bamupeele uyu wine mulimo pa kabala ntanshi. Lyena Yona alombele na Lesa ukutila cawama afwe ukucila ukuba no mweo.—Belengeni Yona 4:2, 3.

15. (a) Cinshi nalimo calengele Yona ukukalipa nga nshi? (b) Finshi Yehova acitilepo pa bwafya ubo kasesema wakwe uwasakamikwe akwete?

 ¹⁵ Cinshi calengele Yona ukumfwa ububi? Te kuti twishibe ifyo aletontonkanya, lelo ico twaishiba ca kutila Yona alebila ukuti ifyabipa fyali no kucitikila abena Ninebe, kabili abantu bonse balyumfwileko uko alebila. Balimucetekele. Nomba ifyo alelanda tafyacitike iyo. Bushe aletiina ukusekwa, no kutiina ukuti bakulamwita ati ni kasesema wa bufi? Tatwaishiba nga e fyo aletiina, lelo twalishiba ukuti tatemenwe filya balya bantu balapiile, na filya Yehova ababelele uluse. Nomba ena atwalilile fye ukukalipa, no kulatontonkanya fye pa fyakwe, ne fyo abena musumba bali no kulamumona. Nangu cibe ifi Lesa wa kwa Yona uwakwata uluse alimwenemo ubusuma mu mubomfi wakwe uwasakamikwe. Mu nshita ya kuti Lesa akande Yona pali filya ashalangile umucinshi, Yehova amwipwishe icipusho cimo fye kabili alandile mu nshila iyafuuka. Atile: “Bushe naulungika ifi wakalipa nga nshi?” (Yona 4:4) Bushe Yona alyaswike? Baibolo tayalandapo nakalya.

16. Ni mu nshila inshi abantu bengalangila ukuti ifyo Lesa alefwaya tafili bwino, kabili finshi twingasambililako ku fyacitikiile Yona?

¹⁶ Nga tamutontonkenyepo sana kuti mwatila Yona alilufyenye. Lelo tulingile ukwibukisha ukuti ilingi line fwe bantu abashapwililika tulafilwa ukumfwila Lesa. Bamo kuti batila nga caliwama Yehova alacilikila ifyabipa ukucitika, nelyo ukupingula abantu babipa bwangu bwangu, atemwa ukufumyapo fyonse ifyabipa ifili mu calo pali ndakai. Ifyacitikiile Yona fitulanga ukuti nga twamona kwati ifyo Yehova Lesa alefwaya tafili bwino, ninshi ni fwe tuli no bwafya, te Yehova iyo.

17, 18. (a) Finshi Yona acitile ilyo afumine ku Ninebe? (b) Bushe Yona aumfwile shani pa cipesha amano ica ulungu ico Yehova acitile?

¹⁷ Uyu kasesema afumine ku Ninebe no kulola lwa ku kabanga ku ncende ya mpili ninshi nakalipa. Apangile akamusakuta, awe aikala alalolela pa kuti amone ifyali no kucitikila abena Ninebe. Napamo alepembela pa kuti amoneko uko umusumba wa bena Ninebe uleonaulwa. Bushe Yehova ali no kusambilisha shani Yona ukuba no luse, apo ena talefwaya bambi babelelwe uluse?

¹⁸ Mu nshita ya bushiku, Yehova alengele icimenwa ico beta ati ulungu ukutabilila apo aleele. Ilyo Yona ashibwike, amwene ulungu nalukwata amabula yatemfuma kabili ayakalamba ica kuti lwapangile icintelelwe icisuma ukucila no musakuta wa cabecabe uo akuulile. Alisansamwike icine cine. Awe, “Yona alasekelela nga nshi” pa kumona ifyo ulungu lwatemfwime, nakalimo alemona kwati cali cilangililo ca kuti Lesa namupaala kabili fyonse ifyo alelolela fyali no kucitika. Lelo Yehova alefwaya ukusambilisha Yona ifintu ifingi. Ico alefwaya pa kumesha ulungu, te kumucingilila fye ku kasuba na ku cipyu cakwe icabula no kulolamo. Lelo alefwaya ukumwafwa no kumufika pa mutima. E ico Lesa  acitile ifisungusho na fimbi. Abomfeshe icinsenda ukulya no konaula ulungu. Lyena Lesa atumine “umwela wakaba uwa ku kabanga” mpaka Yona atendeka ukumfwa kwati ‘alafwa icipuupu’ pa mulandu wa kasuba akalemoca. Na kabili uyu muntu alikalipe, ica kuti alombele Lesa ukuti amwipaye.—Yona 4:6-8.

19, 20. Bushe Yehova alanshenye shani na Yona pa lungu?

¹⁹ Na kabili Yehova aipwishe Yona nga ca kuti alilungike pali ifi akaliipe pali ifi ulungu lwaonaike. Mu nshita ya kuti Yona alapile, ena atendeke ukuilungamika no kusosa ati: “Ninungika ukukalipa nga nshi, ukufika na ku mfwa.” E ico nomba Yehova amwene ukuti iyi, yali e nshita ya kulungika Yona.—Yona 4:9.

²⁰ Lesa alilanshenye na Yona pa fyo uyu kasesema wakwe aumfwile ububi pa cimenwa ca lungu icamenene fye ubushiku bumo no kubonsa cabonsa, ico Yona ashabyele nelyo ukumesha. Pa numa Lesa alekeleshe na mashiwi ya kuti: “Bushe na ine nshifwile ukuumfwila ubulanda Ninebe umusumba uukalamba, umwaba abantu ukucila pa makana umwanda umo na makana amakumi yabili (120,000) abashaishiba nangu  panono ukulekanya ukuboko kwabo ukwa ku kulyo no kwa ku kuso, pamo ne fitekwa ifingi?”—Yona 4:10, 11. *

21. (a) Cilangililo nshi Yehova abomfeshe pa kusambilisha Yona? (b) Bushe ilyashi lya kwa Yona kuti lyatwafwa shani ukuibebeta mu bufumacumi?

²¹ Bushe namumona inshila ubusuma Yehova asambilishishemo Yona isambililo lyacindama? Yona tacitilepo nangu cimo pa kuti lulya ulungu lumene. Lelo Yehova ena e upeela abantu ubumi kabili e wabumbile na bena Ninebe kabili alebasakamana nga filya fine asakamana fyonse ifyo abumba pano calo. Nomba Yona ena kuti aumfwa shani ububi pa lungu lumo ulwaumine ukucila ukumfwa ububi pa bantu 120,000 abali no kufwa pamo ne nama batekele? Bushe te pa mulandu wa kutila alefwaya fye ukuti ifyo aletontonkanya e fyo ficitike? Pantu na kuba icalengele Yona ukumfwa ububi pali filya ulungu lwaumine ni co lwalemucingilila ku kasuba kalemoca. Kabili icalengele akalipe pali filya abena Ninebe bapuswike ni co aletontonkanya ukuti akaseebana ku bantu no kuti bonse bakamona ukuti ifyo alelanda fya bufi! Ilyashi lya kwa Yona kuti lyatwafwa ukuibebeta mu bufumacumi ifyo na ifwe twaba. Bushe kwaliba uwingalanda ukutila teti atemwe ukuti ifyo aletontonkanya e fyacitika? Ala tulatasha Yehova pa fyo atusambilisha ukukanaitemwa, no kulangulukilako bambi no e lyo no kuba sana no luse, nga filya fine fye na o aaba!

22. (a) Finshi Yona asambilile ku fyo Yehova amufundile pa kubelela bambi uluse? (b) Finshi ifwe bonse tulesambililako?

²² Nomba kuti twaipusha ukuti bushe Yona alisambilileko ku fyamucitikile? Amashiwi ya kulekelesha ayaba mwi buuku lya mu Baibolo ilyakwata ishina lyakwe, yapwa ne cipusho ico Yehova aipwishe Yona ico tushaishiba icasuko. Abantu bamo abalengulula ifyaba mu Baibolo batila Yona tayasuka ici cipusho. Lelo ukulanda fye icishinka, ifyo ayaswike e mo fyaba muli ili ibuuku. Na kuba ili line ibuuku e casuko. Ifishinka filangaukuti Yona umwine e walembele ili line ibuuku ilyo ainike ne shina lyakwe. Elenganyeni ukuti, nomba uyu kasesema ali ku mwabo, alelemba ili lyashi. Napamo kuti twaelenganya uyu kasesema ninshi nakota, alikwatilako na mano, kabili muntu uwaicefya ica kuti alepukunya no mutwe ilyo alelondolola ifilubo alecita, ne fyo ataleme, e lyo ne fyo akaniniine fye ukumfwila bambi uluse. Ukwabula no kutwishika, Yona alisambilileko fimo ku fyo Yehova amwebele ukucita. Asambilile ukubelela bambi uluse. Bushe na ifwe twakulacita cimo cine?—Belengeni  Mateo 5:7.