1, 2. (a) Finshi fyalengele abantu ba kwa Eliya balecula? (b) Bwafya nshi Eliya aleshomboka nabo pa Lupili lwa Karmele?

ELIYA alemona uko abantu baleikula fye pa kuniina Ulupili lwa Karmele. Nangu ca kuti ni ku macaca, aba bantu balemoneka fye ukuti kwena balecula kabili bali ne nsala icine cine. Icalengele ukuti balecula ifi, ni co imfula tayalokele pa myaka itatu na hafu.

² Pali aba bantu pali na bakasesema 450 aba kwa Baali, abale-enda cilumba cilumba pa kunina ulupili kabili abapatile sana kasesema wa kwa Yehova, Eliya. Nangu ca kuti Namfumu Yesebele alipeye ababomfi abengi aba kwa Yehova, Eliya ena alikeene fye ndai ukupepa Baali. Lelo, bushe aali no kutwalilila fye ukukaana ukupepa Baali? Bashimapepo ba kwa Baali nalimo baletontonkanya ukuti umuntu umo te kuti abacimfye pantu bena bali abengi. (1 Isha. 18:4, 19, 20) Imfumu Ahabu nayo yalishile, nainina na mwi celeta lya iko. Na yo ine yalipatile Eliya.

3, 4. (a) Cinshi nalimo icalengele ukuti Eliya omfwe umwenso ilyo bwacele pali bulya bushiku bwacindama? (b) Mepusho nshi twalalanshanyapo?

³ Ifyali no kucitikila uyu kasesema tafyabalile afimucitikilapo. Eliya aletamba uko abantu baleisa kabili ifyali no kucitika fyali no kulanga ubupusano bwine bwine ubwaba pa busuma no bubi ubo abantu mu calo bashatala abamonapo. Bushe aumfwile shani ilyo bwacele? Uyu muntu kwena ali no mwenso, pantu “ali muntu wa myumfwile nga ifwe bene.” (Belengeni Yakobo 5:17.) Lelo kwena icintu cimo ico twaishiba ca kuti: Ilyo abantu abashakwete icitetekelo bamushingulwike, ukubikako fye ne mfumu yabo iyalepepa utulubi, na bashimapepo abankalwe, Eliya alimwene ukuti ena fye eka e walepepa Lesa wa cine.—1 Isha. 18:22.

⁴ Nomba bushe cinshi calengele ukuti abena Israele bakwate aya mafya? Kabili finshi mwingasambililako kuli ifi fyacitike? Natulande pa citetekelo ca kwa Eliya na pa fyo twingasambililako muno nshiku.

5, 6. (a) Bwafya nshi abena Israele bakwete? (b) Bushe Imfumu Ahabu yakalifye shani Yehova?

⁵ Pa myaka iingi nga nshi Eliya alemona uko abantu baleya baleleka ukubika amano ku kupepa Yehova, lelo pali ilya nshita, takwete amaka ya kucitapo cimo. Pa myaka iingi, abena Israele bali no bwafya bwa kusala  uo bali no kulapepa, nampo nga bali no kulapepa Yehova Lesa wa cine nangu ukulapepa tulesa twa bufi uto aba mu nko shimbi balepepa. Mu nshiku sha kwa Eliya, ubu bwafya bwalikulile nga nshi.

⁶ Imfumu Ahabu yalikalifye sana Yehova. Yaupile Yesebele, umwana wa mfumu ya ku Sidone. Yesebele alefwaisha ukuti abena Israele bonse baleke ukupepa Yehova no kutendeka ukupepa Baali. Tapapitile na nshita, Ahabu alikonkele ifyo umwina mwakwe alefwaya. Akuulile itempele ne cipailo apa kutuulila amalambo kuli Baali kabili e wakoselepo no kulapepa tulesa twa bufi.—1 Isha. 16:30-33.

7. (a) Cinshi ukupepa Baali kwabipile sana? (b) Nga mwatontonkanya sana pa myaka iyo icilala caliko mu nshiku sha kwa Eliya, mulandu nshi mwingalandila ukuti Baibolo tayi-ipilika? (Moneni na kabokoshi.)

⁷ Cinshi ukupepa Baali kwabipile sana? Kwalengele abena Israele abengi ukuleka ukupepa Lesa wa cine. Iyi mipepele yalibipile sana kabili abantu bali abankalwe. Abaume na banakashi balecita bucilende pe tempele, balecita ubulalelale pa lwalala, kabili baleoca na bana mu mulilo pa kutuula amalambo kuli Baali. E mulandu wine Yehova atumine Eliya kuli Ahabu pa kuti ayemweba ukuti kwali no kuba icilala kabili cali no kupwa fye ilyo kasesema wa kwa Lesa ali no kulanda ukuti nacipwe. (1 Isha. 17:1) Palipitile imyaka iingi pa kuti Eliya ayemonana na Ahabu, kabili ilyo bamonene amwebele ukuti abantu balongane pa Lupili lwa Karmele ukubikako fye na bakasesema ba kwa Baali. *

8. Bushe ilyashi ililanda pa kupepa Baali lyacindama shani kuli ifwe?

⁸ Nomba bushe ifi fyacitike, fyacindama shani kuli ifwe muno nshiku? Nalimo bamo kuti bamona kwati ilyashi lilanda pa kupepa Baali talyacindama pali ino nshita, pantu takwaba amatempele ne fipailo apo batuulila amalambo kuli Baali. Lelo, ili te lyashi fye lya kale iyo. (Rom. 15:4) Ishiwi lya kuti “Baali” lyalola mu kuti “umwine” nangu “shikulu.” Yehova aebele abantu bakwe ukuti balingile ukusala ena ukuba “baali” wabo, nangu umulume wabo. (Esa. 54:5) Bushe tamulesumina ukuti na pali ino nshita abantu babombela bashikulu wabo abalekanalekana mu nshita ya kulabombela fye Lesa Wa Maka Yonse? Abantu nga babika amano ku kulafwaya fye indalama, ukubomba incito, ukwangala, ukucita ubupulumushi, nangu ukulapepa tulesa utwalekanalekana uto abantu bapepa mu nshita ya kulapepa Yehova, ninshi ico cine babikako amano e shikulwibo. (Mat. 6:24; belengeni Abena Roma 6:16.) Kanshi kuti twatila ifyalecitika shilya nshiku ilyo kwali ukupepa Baali e ko fyaba na muno nshiku mwine. Ili lyashi ililanda pa fyo Eliya acitile pa kuti abantu beshibe uwali Lesa wa cine pali Yehova na Baali, kuti lyatwafwa ukusala bwino uo twakulapepa.

9. (a) Mulandu nshi Ulupili lwa Karmele lwabeleele e ncende isuma iya kuti e po bakapepa ba kwa Baali baseebanine? (Moneni na futunoti.) (b) Finshi Eliya aebele abantu?

⁹ Nga ca kuti umuntu eminine pa Lupili lwa Karmele kuti amona impanga iikalamba iya mu Israele, ukutampila fye pa mukonko wa Kishone ukuyashinta na kuli Bemba Mukalamba (Mediterranean Sea) e lyo na ku mpili sha Lebanone ishaba ku kapinda ka ku kuso. * Nomba ilyo akasuba kaletula pali bulya bushiku lintu icintu icacindama sana cali no kucitika, calimoneke fye apabuuta tuutu ukuti icalo cali fye cimbi cimbi. Umushili uwali no mufundo mu calo ico Yehova apeele abana ba kwa  Abrahamu walyonaike nakalya nakalya. Walikosele pa mulandu wa kasuba kalebalikilapo, kabili icalengele fyonse ifi, buwelewele bwa bantu ba kwa Lesa! Ilyo balya bantu balongene pamo, Eliya alipaleme kuli bena no kubeba ati: “Bushe kufika lilali mukaba aba mitima ibili? Nga Yehova e Lesa wa cine, mukonkeni; nga ni Baali, mukonkeni.”—1 Isha. 18:21.

10. Bushe abantu ba kwa Eliya balangile shani ukuti bali abantu “aba mitima ibili,” kabili cishinka nshi icacindama ico balabile?

¹⁰ Bushe Eliya aloseshe mwi ilyo alandile amashiwi ya kuti abantu “aba mitima ibili”? Balya bantu tabailwike ukuti balingile ukusalapo nampo nga kulapepa Yehova nangu ukulapepa Baali. Bena balemona kwati kuti bapepa Baali na Yehova pa nshita imo ine, e kutila uku balecita ifya makankamike ifya kusekesha Baali e lyo pa nshita imo ine balelomba na Yehova Lesa ukuti abapaale. Nakalimo balemona kwati Baali ali no kulapaala ifilimwa fyabo ne fiteekwa, e lyo “Yehova wa milalo” ena ali no kulabacingilila mu nkondo. (1 Sam. 17:45) Balilabile icishinka ico abantu bonse balingile ukwishiba, ico na bantu ba ino myaka bashaishiba, ica kuti, Yehova tafwaya abamupepa ukulapepa na tulesa tumbi. Afwaya tulemupepa fye e ka, na kuba, e ka fye e walinga ukulapepwa. Nga ca kuti umuntu alepepa Lesa no kulapepa tulesa tumbi, ninshi Lesa te kuti apokelele ukupepa kwa uyo muntu, kabili umuntu wa musango yu alakalifya Lesa!—Belengeni Ukufuma 20:5.

11. Bushe amashiwi Eliya asosele ilyo ali pa Lupili lwa Karmele kuti yatwafwa shani ukumona ifyo twacindamika ne fyo tumona ukupepa kwesu?

¹¹ Kanshi balya bena Israele bali ne “mitima ibili” kwati muntu uwasanga amasansa ya nshila e lyo alefwaya ukwenda mu nshila shonse shibili pa nshita imo ine. Ici icilubo, e co na bantu abengi muno nshiku bapanga, balaleka ‘ba baali,’ nelyo bashikulwibo bambi ukubapumbula ica kuti balaleka no kulapepa Lesa! Kanshi amashiwi ayo Eliya asosele ilyo abacincishe ukuleka ukuba ne mitima ibili kuti yatwafwa ukumona ifyo twacindamika ne fyo ukupepa kwesu kwaba.

12, 13. (a) Cinshi Eliya aebele bakasesema ba kwa Baali ukucita pa kuti abantu beshibe Lesa wa cine nga nani? (b) Kuti twalanga shani ukuti na ifwe twaliba ne citetekelo nga Eliya?

¹² Eliya nomba aebele abantu ifya kucita pa kuti beshibe Lesa wa cine nga ni ani. Ifyo bali no kucita tafyayafishe. Bashimapepo ba kwa Baali bali no kupanga icipailo no kubikapo ilambo; e lyo bali no kupepa kuli lesa wabo pa kuti aponye umulilo uwa koca inama. Eliya na o ali no kucita cimo cine. Atile: “Lesa uuleyasukila ku mulilo, e Lesa wa cine.” Eliya ena alishibe bwino bwino uwali Lesa wa cine. Ali ne citetekelo cakosa nga nshi ica kuti aebele balya bakasesema ba kwa Baali ukubalilapo ukupepa. Apeele balya balwani bakwe ishuko ilya kusala fyonse ifyo  balefwaya, abalekele basale ing’ombe iilume iya kutuula ilambo no kuleka babalilepo ukupepa kuli Baali. *—1 Isha. 18:24, 25.

¹³ Shino nshiku takwaba ukucita ifipesha amano. Lelo kwena Yehova ena, tayaluka. Na ifwe kuti twamucetekela nga filya fine fye Eliya amucetekele. Ica kumwenako fye, bamo nga balekaana ifyo Baibolo isambilisha, tulingile ukubaleka balanda ifyo batontonkanya. Nga filya cali kuli Eliya, na ifwe tulingile ukushintilila pali Lesa wa cine ukuti alatwafwa ukulungika ifintu. Tatufwile ukuicetekela, lelo tufwile ukushintilila pa Cebo ca kwa Lesa pantu e ‘cingalungika fye ifintu.’—2 Tim. 3:16.

14. Bushe Eliya atumfishe shani ba kasesema ba kwa Baali, kabili mulandu nshi alebatumfisha?

¹⁴ Awe e fyo bakasesema ba kwa Baali bapangile icipailo no kubikapo ilambo kabili batampile ukulapepa kuli lesa wabo. Babilikishe imiku ne miku abati: “Mwe Baali twasukeni!” Awe pa ma-awala ayengi batwalilile fye ukubilikisha kuli Baali. Baibolo itila: “Lelo takwali ishiwi, takwali na wa kwasuka.” Cilya akasuba kafika pa kati Eliya atampile ukubatumfya ukuti nalimo Baali ali ne fya kucita e co ashileasukila, limbi ele ku cimbusu, nangu nalaala kabili limbi alefwaya uwa kumubuusha. Eliya acincishe shilya mbifi ati: “Bilikisheni!” Calimoneke fye apabuuta tuutu ukuti Eliya alishibe ukuti Baali ni lesa wa bufi, kabili alefwaya abantu ba kwa Lesa bashininkishe ukuti Baali te lesa wa cine.—1 Isha. 18:26, 27.

15. Bushe icacitikile bashimapepo ba kwa Baali cilanga shani ukuti ukusalapo shikulu umbi ukucila Yehova buwelewele?

¹⁵ Ilyo Eliya alandile fi, e lyo bashimapepo ba kwa Baali bacililemo ukufulunganishiwa, batendeke ‘ukubilikisha no kuitetaula ku myele yabo na mafumo, ifyaba ulutambi lwabo, mpaka umulopa walakonkoloka pa mibili yabo.’ Nangu bacitile ifi, baleicusha fye! “Takwali ishiwi nangu uwaleasuka nangu uwa kubikako amano.” (1 Isha. 18:28, 29) Kanshi Baali tali ni lesa wa cine. Ali fye ni kalesa ka bufi ako Satana alebomfya ku kulufishako abantu pa kuti baleke ukupepa Yehova. Nga fintu twamona, umuntu nga asalapo shikulu umbi ukucila pali Yehova kuti aseebana.—Belengeni Amalumbo 25:3; 115:4-8.

16. (a) Bushe filya Eliya apangile icipailo ca kwa Yehova cipya cipya pa Lupili lwa Karmele, cali no kucinkulako abantu pali finshi? (b) Bushe Eliya alangile shani na kabili ukuti alicetekele muli Lesa wakwe?

¹⁶ Mu cungulo kasuba, inshita ya kuti Eliya na o atuule ilambo  yalifikile. Alipangile cipya cipya iciipailo ca kutuulilapo ilambo kuli Yehova ico abalwani ba bantu ba kwa Lesa wa cine baonawile. Abomfeshe amabwe 12 pa kupanga iciipailo, nalimo ico acitile ifi kufwaya ukucinkulako uluko lwa mikowa 10 ulwa bena Israele ukuti balingile ukulakonka Amafunde ya kwa Lesa ayo apeele imikowa yonse 12. Lyena abikile inama pa cipailo no kwitilapo amenshi ayengi, nalimo ayo batapile muli Bemba wa Mediterranean iyali fye mupepi. Aimbile no mufolo mu mbali ya cipailo aisushamo na menshi. Ala uyu muntu alicetekele sana Lesa wakwe pantu mu nshita ya kuti acite nge fyo aebele bakasesema ba kwa Baali ukucita, ena alitiilepo na menshi ayengi nga nshi pe lambo ilyo ali no kutuula kuli Yehova.—1 Isha. 18:30-35.

17. Bushe ipepo lya kwa Eliya lyalangile shani ifyali ifyacindama kuli ena, kabili kuti twamupashanya shani mu mapepo yesu?

¹⁷ Ilyo Eliya apwishishe ukupekanya fyonse, alipepele. Ilyo alepepa, Eliya alandile fye pa fintu ifyacindeme sana kuli ena. Ica ntanshi ca kuti alefwaya abantu beshibe ukuti Yehova e “Lesa muli Israele,” te Baali iyo. Icalenga bubili, alefwaya ukuti bonse beshibe ukuti ali fye mubomfi wa kwa Yehova; umucinshi no bukata fyalingile ukupeelwa kuli Lesa. Ne ca kulekeleshako, alangile ukuti alibikile amano ku bena Israele pantu alefwaya sana ukuti Yehova ‘alule imitima yabo.’ (1 Isha. 18:36, 37) Nangu ca kuti amafya bakwete yali ya kuiletelela fye pa mulandu wa kubulwa icitetekelo, na lyo line Eliya alibatemenwe. Kanshi na ifwe nga tulepepa kuli Lesa, tulingile ukulanga ukuti twalicindamika ishina lya kwa Lesa, twali-icefya, kabili tulalangulukilako abantu abakabila ubwafwilisho.

18, 19. (a) Bushe Yehova ayaswike shani ipepo lya kwa Eliya? (b) Finshi Eliya acincishe abantu ukucita, kabili mulandu nshi bashimapepo ba kwa Baali bashalingile ukubabelela uluse?

¹⁸ Ilyo Eliya talapepa, abantu nalimo balemona kwati Yehova na o wine ali no kuba fye cimo cine nga Baali, lesa wa bufi. Lelo ilyo apwishishe ukupepa, abantu balilekele ukutwishika. Baibolo itila: “Awe umulilo wa kwa Yehova waliponene no koca umutuulo wa koca ne nkuni na mabwe no lukungu, wakamishe na menshi ayali mu mukolwa.” (1 Isha. 18:38) Ala kwena Lesa wa cine alyaswike! Inga abantu bena, bacitile shani?

¹⁹ Bonse capamo babilikishe abati: “Yehova e Lesa wa cine, Yehova e Lesa wa cine.” (1 Isha. 18:39) Awe e fyo baishibe ukuti Yehova e Lesa wa cine. Nangu cingati balimwene fyonse ifi, tabacetekele Yehova. Ukulanda fye icishinka, ukusumina ukuti Yehova ni Lesa wa cine pa numa ya kumona umulilo wapona ku muulu ilyo Eliya apepele ipepo  takwali na kulanga ukuti umuntu nakwata icitetekelo. E co Eliya abakonkomeshe ukucita na cimbi. Abacincishe ukulacita ifyo balingile ukulacita pa myaka yonse iyi, e kutila ukulakonka Amafunde ya kwa Yehova. Amafunde ya kwa Lesa yatile bakasesema ba bufi na bapepa utulubi balingile ukwipaiwa. (Amala. 13:5-9) Aba bashimapepo ba kwa Baali bali balwani ba kwa Yehova Lesa, kabili balelwisha ukufwaya kwakwe ku mufulo fye. Bushe nga cali fye bwino ukubabelela uluse? Apo balya bashimapepo tabaleumfwila uluse abana abo baleoca mu mulilo pa kutuula amalambo kuli Baali, nabo bene tabalingile ukubabelela uluse! (Belengeni Amapinda 21:13; Yere. 19:5) Balya bantu balibipile imitima, kanshi tabalingile ukubelelwa uluse! E mulandu wine Eliya alandile ukuti babepaye, kabili na cine balibepeye.—1 Isha. 18:40.

20. Mulandu nshi twingalandila ukuti abalengulula filya Eliya aipeye bashimapepo ba kwa Baali baliluba?

²⁰ Abalengulula Icebo ca kwa Lesa muno nshiku batila icacitike pa Lupili lwa Karmele tacaweme. Bamo kuti basakamana ukuti bashimapepo bamo bamona kwati ifyacitike filabapeela insambu sha kwipaya abantu abapepa kumbi. Ku ca bulanda, muno nshiku kwaliba abantu abengi abapepa lelo abacita ulukaakala lwa musango yu. Nomba Eliya ena, te fyo aali. Apingwile balya bantu ukulingana ne fyo Amafunde ya kwa Yehova yalandile. E lyo Abena Kristu ba cine balishiba ukuti teti bepaye abantu nga filya Eliya aipeye bakasesema ba kwa Baali. Ilyo Mesia aishile pa calo, aebele abasambi bakwe bonse ukulakonka ifyo aebele umutumwa Petro, atile: “Bwesesha ulupanga umo lwikala, pantu bonse ababomfya ulupanga bakafwa ku lupanga.” (Mat. 26:52) Ku ntanshi, Yehova akatuma Umwana wakwe ukwisapingula abantu babipa.

21. Bushe ica kumwenako ca kwa Eliya kuti ca-afwa shani Abena Kristu lelo?

²¹ Imikalile ya mwina Kristu wa cine ilingile ukulanga ukuti alikwata icitetekelo. (Yoh. 3:16) Cimo ico twingalacita pa kulanga ukuti twalikwata icitetekelo, kulapashanya abantu ba citetekelo pamo nga Eliya. Eliya alepepa fye Yehova epela kabili alecincisha na bantu bambi ukulacita cimo cine. Alishipile pa kusansalika ukupepa kwa bufi uko Satana alebomfya pa kulufya abantu ukuti baleke ukupepa Yehova. Taicetekele, lelo ashintilile pali Yehova ukuti e wali no kulungika ifintu. Eliya aletungilila ukupepa kwa cine. Shi ifwe bonse natulemupashanya!