1. Cinshi ulupwa lwa kwa Adamu na Efa lwalefililwa ukwingila mwi bala lya Edeni, lelo cinshi ico Abele alefwaisha sana pali fyonse?

ABELE alemona uko umukuni wakwe uwa mpaanga walelya umulemfwe mu mbali ya lupili. Lyena nalimo aloleshe akatalamukila ukucila apali impaanga shakwe kabili amwene icifulo apatali icalemoneka fye panono. Alishibe ukuti pali cilya cifulo pali ulupanga lwa lubingu lwa mulilo ulwaleshinguluka ukulinda inshila yaleya mwi bala lya Edeni. Nangu ca kuti abafyashi bakwe balikelemo muli lilya ibala, pali iyi nshita tabali na kwingilamo pamo na bana babo. Elenganyeni ukuti cungulo, kabili akamwela kalepuupa ica kuti no mushishi wa kwa Abele uleululuka. Lyena Abele alolesha ku muulu no kutendeka ukutontonkanya pali Kabumba wakwe. Bushe abantu baali no kulaumfwana na Lesa na kabili? Abele alefwaisha ukulaumfwana na Lesa.

2-4. Ni mu nshila nshi Abele alandilamo na ifwe muno nshiku?

² Na muno nshiku mwine Abele alalanda nenu. Bushe ca cine alalanda nenu? Nalimo kuti mwamona kwati te kuti mulande nankwe. Na kuba palipita imyaka nalimo 6,000 apo uyu mwana wa bubili uwa kwa Adamu afwila, umubili wakwe waba fye iloba lyeka lyeka. Baibolo ilanda pa bafwa ukuti: “Tabaishiba akantu nangu kamo.” (Luk. Mil. 9:5, 10) E lyo takwaba amashiwi nangu yamo ayo Abele alandile ayalembwa mu Baibolo. Nomba kuti alanda shani na ifwe?

³ Lesa aebele umutumwa Paulo ukulemba pali Abele, ati: “Muli ici cine e mo acili alandila nangu ca kuti alifwa.” (Belengeni AbaHebere 11:4.) Ni muli cinshi umo Abele acili alandila? Ni mu citetekelo. Abele aali e muntu wa kubalilapo ukuba ne citetekelo icakosa. Pa mulandu wa fyo icitetekelo cakwe cali, abantu bacili balalandapo pa citetekelo cakwe, kanshi aaba ca kumwenako ico na ifwe twingapashanya. Nga twasambililako ku fyo Abele acitile e lyo no kumupashanya, cili kwati tuleumfwa uko alelanda na ifwe.

⁴ Apo Baibolo tayalandapo ifingi pali Abele, ninshi finshi twingasambilila pali ena e lyo na pa citetekelo akwete? Natumone ifyo Baibolo yalandapo.

5. Bushe amashiwi ya kwa Yesu aya kuti Abele e ko aali “pa kutendeka kwa calo” yalola mwi? (Moneni futunoti.)

⁵ Abele afyelwe ilyo papitile fye imyaka iinono apo Lesa abumbiile Adamu na Efa. Yesu alandile pali Abele ukuti e ko aali “pa kutendeka kwa calo.” (Belengeni Luka 11:50, 51.) Ukwabula no kutwishika icalo Yesu alelandapo, bantu abakwete isubilo lya kulubulwa ku lubembu. Nangu ca kuti Abele e wali umuntu walenga bune ukubako pe sonde, cimoneka kwati e muntu wa ntanshi uo Lesa amwene ukuti e o engalubula. * Lelo, ilyo Abele alekula takwali abantu abaali no kulamukoselesha ukucita ifyalungama.

6. Bafyashi ba musango nshi abo Abele akwete?

⁶ Nangu cingati pali ilya nshita abantu ninshi tabalaikala imyaka iingi pa calo, ifyabipa ifingi fyali no kulabacitikila. Abafyashi ba kwa Abele, Adamu na Efa, bafwile balemoneka bwino sana kabili baali aba maka. Lelo balipangile icilubo icikalamba sana kabili na bene balishibe. Pa nshita imo baali abapwililika kabili balikwete ne subilo lya kwikala umuyayaya. Lelo balipondokele Yehova Lesa kabili alibatamfishe mwi bala lya Edeni umo baleikala. Pa mulandu wa kuitemwa, balengele na bana babo ukukaanaba abapwililika no kukanakwata ishuko lya kwikala umuyayaya.—Ukute. 2:15–3:24.

7, 8. Finshi ifyo Efa alandile ilyo Kaini afyelwe, kabili finshi nalimo aletontonkanya?

⁷ Ilyo Adamu na Efa babatamfiishe ku nse ye bala, imikalile yabo yalyafishe nga nshi. Lelo, ilyo umwana wabo uwa kubalilapo afyelwe,  bamwinike ukuti Kaini, nelyo “Uwafyalwa,” kabili Efa atile: “Yehova nanenga ukufyala umwana umwaume.” Nalimo ico alandiile aya amashiwi ni co aletontonkanya pa bulayo Yehova alaile mwi bala lya Edeni ukuti umwanakashi akafyala “umwana” uwali no konaula umubifi uwalengele Adamu na Efa bapondokele Lesa. (Ukute. 3:15; 4:1) Bushe Efa aletontonkanya ukuti e wali umwanakashi wa mu busesemo no kuti Kaini e wali “umwana” uwalandilwepo mu busesemo?

⁸ Nga e fyo aletontonkanya ninshi alilubile nga nshi. Na kabili nga ca kuti Adamu na Efa bale-eba Kaini ilyo alekula ukuti e mwana wa muli ubu busesemo, ninshi e balengele ukuti abe ne cilumba. Mu kupita kwa nshita, Efa afyele umwana mwaume uwalenga bubili, lelo mu Baibolo tamwaba amashiwi aya kutatakula uyu mwana. Bamwinike ukuti Abele icalola nalimo mu kuti “Umupu,” nelyo “Ica fye.” (Ukute. 4:2) Bushe ili ishina bamupeele lilanga ukuti bale-enekela ifisuma kuli Kaini ukucila ifyo bale-enekela kuli Abele? Nalimo.

9. Finshi ifyo abafyashi bengasambilila ku bafyashi besu aba kubalilapo?

⁹ Abafyashi kuti basambililako ifingi ku bafyashi ba kubalilapo. Bushe ifyo mwe bafyashi mulanda no kucita kuti fyalenga abana benu ukuba ne cilumba, ukufwaya ukulumbuka e lyo no kuitemwa? Nelyo bushe mukabasambilisha ukutemwa Yehova Lesa no kuba bacibusa bakwe? Ku ca bulanda, abafyashi ba kubalilapo balifililwe ukusambilisha abana babo. Na lyo line abana babo balikwete isubilo lya kuba ifibusa fya kwa Lesa.

10, 11. Milimo nshi Kaini na Abele balebomba, kabili mibele nshi iyamoneke sana muli Abele?

¹⁰ Ilyo aba balumendo babili balekula, nalimo Adamu alibasambilishe incito ishali no kubafwa mu mikalile. Kaini aali umulimi e lyo Abele ena aali ni kacema.

¹¹ Lelo, Abele ena alicitile icintu icacindama sana. Mu kupita kwa nshita, aishileba ne citetekelo cakosa ico na Paulo alandilepo. Tontonkanyeni pali ici. Takwali umuntu nangu umo uwakwete imibele isuma uo Abele ali no kupashanya. Nomba cinshi calengele ukuti akwate icitetekelo muli Yehova Lesa? Natulande pa fintu fitatu ifyamwafwile sana ukuba ne citetekelo icakosa.

12, 13. Bushe ukumona ububumbo bwa kwa Yehova kwayafwile shani Abele ukukosha icitetekelo cakwe?

¹² Ifibumbwa fya kwa Yehova. Apo Yehova alitiipile umushili, watendeke ukulamesha imyunga na ficilasa ne fi fyalengele ubulimi ukwafya. Na lyo line, umushili walemesha ifya kulya ifyo Abele no lupwa lwakwe balelya. Lesa tatiipile inama, ifyuni ne sabi, impili, ba bemba, imimana, imyulu, amakumbi, akasuba, umweshi ne ntanda ifyo abumbile. Kanshi fyonse ifyo Abele alemona, fyalemulanga fye ukuti Yehova Lesa uwabumbile ifintu fyonse, alikwata ukutemwa, wa mano  kabili musuma. (Belengeni Abena Roma 1:20.) Ukwabula no kutwishika icitetekelo cakwe calekoselako ilyo aletontonkanya pa fintu fya musango yu.

¹³ Abele afwile aletontonkanyapo sana pali Yehova. Elenganyeni ukuti Abele alecema umukuni wakwe. Kacema ale-enda sana pa kucema umukuni wa fitekwa. Alepita mu mpili, mu mikonko, kabili aleabuka imimana pa kuti afwaye umulemfwe uusuma na menshi ayalengama e lyo ne cifulo icisuma ukwa kutuushisha. Pa fibumbwa fyonse ifyo Lesa apanga, impaanga shimoneka kwati e shishakwata sana amaka ya kuicingilila, caba kwati Lesa ashipangiile ukuti abantu baleshitungulula no kushicingilila. Bushe Abele alishibe ukuti na o alingile ukukwata uwa kumutungulula, uwakwete sana amano na maka ukucila abantunse? Ukwabula no kutwishika alishibe pantu amapepo yakwe yalelangilila ukuti alefwaya uwa kumutungulula kabili ukucita ifi kwalengele ukuti icitetekelo cakwe cikoseleko.

14, 15. Bushe amalayo ya kwa Yehova yalengele Abele ukulatontonkanya pali finshi?

¹⁴ Amalayo ya kwa Yehova. Adamu na Efa bafwile balishimikiileko abana babo ifyacitike mwi bala lya Edeni ifyalengele ukuti babatamfyemo. Kanshi Abele alikwete ifintu ifingi ifya kulatontonkanyapo.

¹⁵ Yehova alandile ukuti umushili wali no kutiipwa. Abele alishininkishe ifyo Yehova alandile pantu alemona uko imyunga na ficilasa fyalemena. Na kabili Yehova atile, Efa aali no kulalunguluka nga aba pa bukulu e lyo na pa kupaapa. Ilyo abaice ba kwa Abele balefyalwa, alimwene ukuti ifyo Yehova alandile fyali fya cine. Yehova alimwenene kabela ukuti Efa akalafwaisha ukuba no mulume wakwe, no kufwaisha ukuti umulume akalemulanga ukutemwa no kumubikako amano e lyo no kuti Adamu aali no kulamuteka. Abele ali-imwenene uko ifi fyalecitika ku bafyashi bakwe. Muli fyonse ifyalecitika, Abele alimwene ukuti fyonse ifyo Yehova alanda filacitika. Kanshi ifi fyonse fyalengele ukuti Abele acetekele ubulayo ubo Lesa alaile pa “mwana” uwali no kuwamya ifintu ifyatendekele ukubipa mu Edeni.—Ukute. 3:15-19.

16, 17. Finshi nalimo Abele asambilile kuli ba kerubi ba kwa Yehova?

¹⁶ Ababomfi ba kwa Yehova. Takwali abantunse abakwete imibele isuma abo Abele ali no kupashanya, lelo nangu cali fi, abantunse tabali  e fibumbwa fya mano fyeka ifyali pe sonde. Ilyo Yehova atamfishe Adamu na Efa mwi bala, alishininkishe ukuti tabaali na kwingila muli ilya Paradaise pamo na bana babo. Yehova abikile bakerubi, bamalaika abakwete ififulo fikalamba, e lyo no lupanga lwa lubingu lwa mulilo ulwaleshinguluka ku kulinda ibala.—Belengeni Ukutendeka 3:24.

¹⁷ Elenganyeni ifyo Abele aleumfwa ilyo alemona bakerubi ninshi ali fye umwaice. Nangu ca kuti aba bamalaika baali mu mibili ya buntunse, Abele afwile alemona ukuti balikwete sana amaka. Kabili “ulupanga” lwa lubingu ulwaleshinguluka lyonse lufwile nalo lwalengele Abele aletiina Lesa. Ilyo Abele alekula, bushe alitalile amona ukuti bakerubi nabatendwa ukubomba ica kuti basha no mulimo bapeelwe? Awe iyo. Akasuba no bushiku, cila mwaka kabili pa myaka iingi, balya bakerubi ba mano kabili abakwatisha amaka batwalilile fye ukubomba umulimo bapeelwe. Kanshi Abele alisambilileko ukuti Yehova Lesa alikwata ababomfi bakwe abalungama kabili abafwaya ukutwalilila ukumubombela. Abele alimwene ukuti aba bakerubi tabali ngo lupwa lwakwe pantu bena bali aba cishinka kabili aba cumfwila kuli Yehova. Ukwabula no kutwishika, ifyo bamalaika babombele fyalengele icitetekelo cakwe ukukoselako.

18. Finshi ifingakosha icitetekelo cesu muno nshiku?

¹⁸ Ifyalengele ukuti icitetekelo ca kwa Abele cikoseleko, ni co aletontonkanya pa fintu ifyo Yehova abumba, pa malayo yakwe e lyo ne fyo ababomfi bakwe, bamalaika babombele. Kanshi kuti twasambililako ifingi kuli Abele, bushe te ifyo? Maka maka abacaice kuti basambililako ukuba ne citetekelo cakosa muli Yehova Lesa, nangu aba mu lupwa lwabo balecita ifyabipa. Muno nshiku twalikwata ifintu ifingi  ifingakosha icitetekelo cesu pamo nga ifya kupapusha ifyo Yehova abumba, ne fyebo ifyalembwa mu Baibolo e lyo na bantu banensu ababa ne citetekelo.

19. Mu kupita kwa nshita finshi ifyo Abele aishibe?

¹⁹ Ilyo icitetekelo ca kwa Abele cakoseleko, alefwaya ukucitapo ifintu fimo ifyali no kulanga ukuti aali ne citetekelo. Lelo, finshi umuntunse engapeela Kabumba wa fintu fyonse? Lesa talekabila ica bupe nelyo ukumwafwa ku muntu nangu umo. Lelo, mu kupita kwa nshita, Abele alishibe ukuti, nga apeela Yehova ifisuma sana ifyo akwete mu bufumacumi, ninshi kuti asekesha Wishi wa ku muulu uwakwata ukutemwa.

20, 21. Mutuulo wa musango nshi uo Kaini na Abele batuulile cila muntu kuli Yehova, kabili Yehova aumfwile shani pa mutuulo wabo?

²⁰ Abele apingwilepo ukutuula impaanga shimo isha mu mukuni wakwe. Asalilepo impaanga ishisuma sana, amabeli ya mu mukuni, kabili asalilepo imipusa ya nama iyo amwene ukuti e yali iisuma sana. Kaini na o wine alefwaya ukuti bamupaale, e ico abuulilepo fimo pa fyo alelima no kutuula kuli Lesa. Lelo tatuulile mu bufumacumi nge fyo Abele acitile. Ifyali imitima yabo fyalimoneke apabuuta tuutu ilyo aba ababwananyina batuulile amalambo yabo.

²¹ Abele na Kaini bonse bafwile balibomfeshe ifiipailo no mulilo pa kutuula amalambo yabo kabili bafwile bapeele aya amalambo lwa mupepi na pali bamalaika, abali e beminishi fye beka aba kwa Yehova pe sonde pali ilya nshita. Yehova alitemenwe ilambo lya kwa Abele! Baibolo itila: “Yehova asekelele Abele kumo no mutuulo wakwe.” (Ukute. 4:4) Baibolo tayalanda ifyo Lesa acitile pa kulanga ukuti alisekelele pa mutuulo wa kwa Abele.

22, 23. Cinshi calengele ukuti Yehova atemwepo ilambo lya kwa Abele?

²² Cinshi atemenwepo umutuulo wa kwa Abele ukucila uwa kwa Kaini? Bushe umusango we lambo uo Abele atuulile e walengele ukuti Yehova asekelele? Abele abuulile inama aipaya, asuumya no mulopa waiko uwali uwacindama sana e lyo atuula ilambo kuli Lesa. Bushe Abele alishibe ifyo ilambo apeele lyali ilyacindama? Pa numa ya myaka iingi sana ninshi Abele alifwa, Lesa abomfeshe ilambo lya mwana wa mpaanga iishalemana ukwimininako ilambo ilya Mwana Wakwe uwapwililika, “Umwana wa mpaanga uwa kwa Lesa,” uo bali no kusuumya umulopa wakwe uwa kaele. (Yoh. 1:29; Ukufu. 12:5-7) Na lyo line, Abele taishibepo nangu cimo pa fyo Yehova aali no kulabomfya amalambo.

²³ Ico twaishiba bwino ca kuti, Abele asalilepo icisuma sana pali fyonse ifyo akwete, kabili e co atuulile ilambo. Yehova tatemenwe fye ilambo ilyo Abele atuulile, lelo na Abele wine alimutemenwe. Ico Abele atuulile ilambo, ni co alitemenwe Yehova kabili ali ne citetekelo cakosa muli ena.

24. (a) Cinshi twingalandila ukuti takwali icabipile ku mutuulo wa kwa Kaini? (b) Bushe Kaini aba shani nga bantu ba muno nshiku?

 ²⁴ Ilambo lya kwa Kaini talyali nge lya kwa Abele. Yehova ‘tasekelele Kaini kumo no mutuulo wakwe.’ (Ukute. 4:5) Tacilepilibula ukuti ilambo Kaini atuulile talyaweme, pantu pa numa, Amafunde ya kwa Lesa yalisuminishe ukutuula amalambo ya filimwa. (Lebi 6:14, 15) Lelo Baibolo ilanda pali Kaini ukuti “imilimo yakwe yali iyabipa.” (Belengeni 1 Yohane 3:12.) Kaini aletontonkanya nge fyo abantu abengi muno nshiku batontonkanya, abamona kwati Lesa kuti apaala umuntu nangu alebepekesha fye ukuti alimutemwa. Ifyo acitile pa numa e fyalangile ukuti takwete icitetekelo cine cine kabili tatemenwe Yehova.

25, 26. Finshi Yehova asokelepo Kaini, lelo bushe Kaini alyumfwile ifyo bamusokele?

²⁵ Ilyo Kaini amwene ukuti Yehova tasekelele muli ena, bushe alefwaisha ukusambililako ku fyo Abele acitile? Awe iyo. Alifimbiile munyina no kumupata nga nshi. Yehova alishibe ifyo Kaini aleumfwa mu mutima kabili mu mutekatima alilanshenye nankwe. Asokele Kaini ukuti nga atwalilila ukupata munyina aali no kubembuka icabipisha kabili amwebele ukuti nga ayaluka aali no ‘kumutasha.’—Ukute. 4:6, 7.

²⁶ Kaini taumfwile ifyo Lesa amusokele. Lelo aebele umwaice wakwe uushaishibe ukutila munyina alimupata ukuti baye nankwe mu mpanga. Ilyo bali mu mpanga, Kaini aumine Abele no kumwipaya amwipaya. (Ukute. 4:8) Kanshi kuti twatila Abele e wabalilepo ukufwa pa mulandu wa citetekelo cakwe muli Lesa. Alifwile, lelo ifyo acitile, abantu bacili balafilandapo.

27. (a) Cinshi twingalandila ukuti Abele akabuuka? (b) Kuti twacita shani pa kuti tukamonane na Abele?

²⁷ Mu mampalanya, umulopa wa kwa Abele wali kwati ulelilila kuli Yehova Lesa ukufwaya icilandushi nelyo umulinganya. Kabili Lesa alicitile umulinganya pa kukanda Kaini pali filya aipeye munyina. (Ukute. 4:9-12) Lelo icacindama sana ca kuti tulasambililako ifingi ku citetekelo ca kwa Abele. Nangu ca kuti aikele imyaka nalimo 100, iyali iinono nga kuilinganya ku myaka abantu baleikala pali ilya nshita, Abele alisekeshe Lesa muli ilya ine myaka aikele pa calo. Ilyo alefwa, alishibe ukuti Wishi wa ku muulu Yehova alimutemenwe kabili alisekelele mu milimo iyo abombele. (Heb. 11:4) Kanshi te kuti tutwishike no kutwishika ukuti Abele aba mu cibukisho ca kwa Yehova, alelolela ukubuushiwa muli paradaise pano pene pe sonde. (Yoh. 5:28, 29) Bushe mukabamo mu paradaise pa kutila mukamonane nankwe? Mukesamonana nankwe nga ca kuti mwatwalilila ukumfwa kuli Abele ilyo alelanda nenu e lyo na lintu mwaba ne citetekelo icakosa nge co akwete.