Icipandwa 9

Amasesemo Ayabele aya Cine

Abantunse te kuti basobele inshita ya ku ntanshi mu kushininkisho kuli konse. Inshita ne nshita ukubombesha kwabo pa kusobela kufilwa mu bulanda. E co ibuku lya masesemo ilyo lyabele ilya cine lili no kucebusha ukusakamana kwesu. Baibolo libuku lya musango yo.

1. (Sanshako imitendekele.) Cinshi cishininkishiwa ku cishinka ca kuti Baibolo yakwatamo amasesemo yabele aya cine?

AMASESEMO ayengi aya Baibolo yaliba aya cine mu kulondolola kwa musango yo ica kuti bakalengulula batunga ukuti yalembelwe pa numa ya kufikilishiwa. Lelo ukutunga kwa musango yo takwaba kwa cine. Lesa, ukubo wa maka yonse, alibo walamuka mu kukumanina ku kusesema. (Esaya 41:21-26; 42:8, 9; 46:8-10) Amasesemo ya mu Baibolo ayo yabele aya cine yaba bushininkisho bwa kupuutwamo kwa bulesa, te kulemba kwa mu kucelwa. Tuli no kulolesha nomba pali yamo amasesemo yapulamo ayo yabele aya cine—ukupayanya ubushininkisho bwalundwapo ubwa kuti Baibolo yaba cebo ca kwa Lesa, te ca muntu fye.

Bunkole mu Babiloni

2, 3. Cinshi catungulwile ku kulangisha kwa fyuma fyonse ifya Mfumu Hisekia ifya ŋanda yakwe no kuteka ku makombe yafumine ku Babiloni?

² Hisekia aali mfumu mu Yerusalemu mupepi ne myaka 30. Mu 740 B.C.E. aikalile ubunte bwa bonaushi bwa mwina mupalamano wakwe uwa ku kapinda  ka ku kuso Israele pa maboko ya Ashuri. Mu 732 B.C.E. akumenye amaka ya kupususha aya kwa Lesa, lintu ukwesha kwa bena Ashuri ku kucimfya Yerusalemu kwafililwe, mu kuba ne fifumamo fya kayofi ku wakwingilila.—Esaya 37:33-38.

³ Nomba, Hisekia alepokelela amakombe ukufuma kuli Merodaki-baladani, imfumu ya Babiloni. Lwa pa mulu, inkombe shili kulya ku kutasha Hisekia pa kupola kwakwe ukufuma ku bulwele bwabipisha. Mu kwenekela, nangu cibe fyo, Merodaki-baladani amona Hisekia ngo wakwikatana nankwe engabako mu kulwisha amaka ya calo aya Ashuri. Hisekia tacitilepo akantu nangu kamo ku kutandula imfundo ya musango yo lintu alangisha abena Babiloni baletandala icuma conse ica mu ŋanda yakwe no kuteka. Pambi, wene, na o wine alefwaya aba kwikatana na bo mu kulwisha ukubweluluka kwingacitikako ukwa bena Ashuri.—Esaya 39:1, 2.

4. Cinshi cali icafuminemo cabipa mu cilubo ca kwa Hisekia cintu Esaya aseseme?

⁴ Esaya e kasesema walumbuka uwaliko ilya nshita,  kabili wene mu kwangufyanya ailuka ukupelebela kwa kushilimuka kwa kwa Hisekia. Aishibo kuti ukucingilila kwa cine cine ukwa kwa Hisekia kwaba ni Yehova, te Babiloni, no kumweba ukuti incitilo yakwe iya kulangisha abena Babiloni icuma cakwe kukatungulula ku busanso. “Inshiku shileisa,” e fyasosa Esaya, “ilyo cikasendwa conse icili mu ŋanda yobe, na conse ico bawiso balongelemo ukufika kuli lelo, cikatwalwa ku [Babiloni].” E fyo Yehova asosele: “Tapakashale cintu nangu cimo.”—Esaya 39:5, 6.

5, 6. (a) Cinshi Yeremia alandile mu kushininkisha ulwa busesemo bwa kwa Esaya? (b) Ni mu nshila nshi umo amasesemo ya kwa Esaya na Yeremia yafikilishiwe?

⁵ Ku numa mu mwanda wa myaka walenga cinekonsekonse B.C.E., pambi camoneke icishingenekelwa kuli bulya busesemo ukwisushiwa. Imyaka umwanda umo pa numa, nangu cibe fyo, imibele yalyalwike. Babiloni apyene pali Ashuri nga amaka yakalamba aya calo, ilintu Yuda abele uwabotelela nga nshi, ukulandila mu nshila ya butotelo, ica kuti Lesa afumishepo ipaalo lyakwe. Nomba, kasesema umbi, Yeremia, apuutilwemo ku kubwekeshapo ukusoka kwa kwa Esaya. Yeremia abilisho kuti: “[Nkaleta abena Babiloni] pa calo cino na pa bekashi ba ciko, . . . Kabili icalo cino conse cikaba amapopa kabili ica makankamike; ne nko ishi shikabombele mfumu ya ku [Babiloni] imyaka amakumi cinelubali.”—Yeremia 25:9, 11.

⁶ Mupepi ne myaka ine pa numa Yeremia alandile bulya busesemo, abena Babiloni bacitile Yuda ulubali lwa buteko bwabo. Imyaka itatu pa numa ya ico, basendele bamo aba nkole ba ciYuda, pamo ne fyuma fimo ifye tempele pa Yerusalemu, ukuya ku Babiloni. Imyaka cinekonsekonse pa numa, Yuda alipondweke na kabili aingililwe ne mfumu ya Babiloni, Nebukadnesari. Iyi nshita, umusumba ne tempele lya uko fyalyonawilwe. Icuma ca uko conse, na baYuda bene, basendelwe ukutali ku Babiloni, kwati fintu fye  Esaya na Yeremia basobele.—2 Imilandu 36:6, 7, 12, 13, 17-21.

7. Ni shani fintu ukushula ifya mu mushili kwacitilo bunte ku kufikilishiwa kwa masesemo ya kwa Esaya na Yeremia ukukuma kuli Yerusalemu?

⁷ The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land cilando kuti lintu ukusansa kwa cina Babiloni kwapwile, “ubonaushi bwa musumba [Yerusalemu] bwali ubwakumanina.”¹ Kashula wa fya mu mushili W. F. Albright atila: “Ukufwailisha kwa fya kushula ne fya pa mulu mu Yuda kwashininkisho kuti imishi ya kwa Yuda tayali fye iyaonaulwo mupwilapo ku bena Kaldi mu kwingilila kwabo kubili, lelo tayaikelwemo na kabili ku nkulo—ilingi line tacabalile aciba na kabili mu lyashi lya kale.”² Muli fyo, ukushula ifya mu mushili kushininkisha ukufikilishiwa kwa kutulumusha ukwa ubu busesemo.

Ishamo lya Turi

8, 9. Busesemo nshi ubo Esekiele alandile mu kulwisha Turi?

⁸ Esekiele aali umbi uwa bakalemba ba pa kale uwalembele amasesemo yapuutwamo muli bulesa. Aseseme ukufuma ku mpela ya mwanda wa myaka walenga cinelubali B.C.E. ukutwalilila ukwingila mu walenga mutanda—uko e kuti, mu kati ka myaka yaletungulula ku bonaushi bwa Yerusalemu kabili lyene mu kati ka makumi ya ntanshi aya bunkole bwa baYuda mu Babiloni. Nangu fye bamo bakalengulula ba muno nshiku balasumina ukuti ibuku lyalembelwe mupepi pali iyi nshita.

⁹ Esekiele alembele ubusesemo bwa kucincimusha pa lwa bonaushi bwa mwina mupalamano wa kwa Israele uwa ku kapinda ka ku kuso Turi, uyo uwaile ukufuma mu cifulo ca bucibusa na bantu ba kwa Lesa ukuya kuli cimo ica bulwani. (1 Ishamfumu 5:1-9; Ilumbo 83:2-8) Alembele ukuti: “E ico e fyo Shikulu Yehova atila: Mona, nakwalukila, we Turi, pali iwe nkaninikilapo ne nko ishingi, ifyo bemba aninika amabimbi, shikonaula amalinga ya Turi, no koomone  mpungu sha uko; nkakulululako no lukungu, no kuucito kube cilibwe icakungulika. . . . Na mabwe yobe ne fimuti fyobe no lukungu lobe bakafibika mu kati ka bemba.”—Esekiele 26:3, 4, 12.

10-12. Ni lilali lintu ubusesemo bwa kwa Esekiele mu kupelako bwafikilishiwe, kabili shani?

¹⁰ Bushe ici mu cituntulu calicitike? Cisuma, imyaka inono pa numa Esekiele alandile ubusesemo, imfumu ya Babiloni, Nebukadnesari, ayandamike ukucandila kuli Turi. (Esekiele 29:17, 18) Tacali, nangu cibe fyo, ukucandila kwayanguka. Turi aali lubali pa mulundu ukalamba (ulubali lwaleitwa Turi wa Kale). Lelo ulubali lwa musumba lwali pa cishi mupepi na kilomita ukutaluka ku lulamba. Nebukadnesari acandiile icishi pa myaka 13 pa ntanshi mu kupelako taulanakila kuli wene.

¹¹ Cali, nangu cibe fyo, mu 332 B.C.E. e lintu ubusesemo bwa kwa Esekiele mu kupelako bwafikilishiwe mu kukumanina kwa buko konse. Pali ilya nshita, Alekesandere Mukalamba, kacimfya ukufuma ku Makedonia, aleingilila Asia. Turi, uwacingililwa pa cifulo ca uko ica cishi, waiminine ku kulwisha wene. Alekesandere talefwayo kusha uwalemoneko kubo mulwani ku numa yakwe, lelo tafwaile ukupoose myaka mu kucandila Turi, nge fyo Nebukadnesari acitile.

¹² Ni shani fintu apikulwile iyi mpika ya fita?  Akuulile ubulalo bukalamba, nelyo iciputa, ukucilinganya icishi, pa kuti ifita fyakwe fyali no kwenda ukucilinganya no kusansa umusumba wa cishi. Mona, nangu cibe fyo, cintu abomfeshe pa kukuula iciputa. The Encyclopedia Americana yacita lipoti ukuti: “Mu kuba ne fisooso fya lubali lwa mulundu ukalamba uwa musumba, untu aomwene, akuulile iciputa icikalamba mu 332 ku kulundanya icishi ku mulundu ukalamba.” Pa numa ya kucandila kwipi kwaampanako, umusumba wa cishi walyonawilwe. Mu kulundapo, ubusesemo bwa kwa Esekiele bwalifikilishiwe mu kukumanina kwa buko konse. Nangu fye ‘mabwe ne milimo ya fimuti no lukungu’ ifya Turi wa Kale ‘fyabikilwe mu kati ka menshi.’

13. Ni shani fintu umuyendo wa mwanda wa myaka walenga 19 alondolwele icifulo ca Turi wa pa kale?

¹³ Umuyendo wa mu mwanda wa myaka walenga 19 alandile pa cashele kuli Turi wa pa kale mu kasuba kakwe, ukutila: “Ku lwa Turi wa ntanshi uwaishibikwe kuli Solomone na bakasesema ba kwa Israele, takwaba ifyaonaulwa ifyashalako kano fye inshishi shafukwilwe mu mabwe mu mbali sha lupili, na mu fibumba fya mufula . . . Nangu fye cishi, cintu Alekesandere Mukalamba, mu kucandila kwakwe kwa musumba, ayalwile umusoso wa mulundu waita muli bemba ku kwisushamo amenshi pa kati ka wene no mulundu ukalamba, tawakwata ifya kale fingalekanishiwa ku ciputulwa ca nshita ica mu kubangilila ukucila cilya ica Nkondo sha Mushilo. Itauni lya muno nshiku, lyonse ilyo mu kulinganishiwako lipya, lyakwata citika wa ku kapinda ka kuso ico pa kashita kamo cali icishi, ilintu mupepi no washala onse umulundu wafimbwa ne fitantala fishingeshibikwa.”³

Ukwaluka kwa Babiloni

14, 15. Masesemo nshi yantu Esaya na Yeremia balembele mu kulwisha Babiloni?

¹⁴ Ku numa mu mwanda wa myaka walenga cinekonsekonse B.C.E., Esaya, kasesema uwasokele  abaYuda ulwa kunakila kwabo kwaleisa kuli Babiloni, na kabili asobele icintu cimo ica kusungusha: ukulofiwa kwapwililila ukwa Babiloni umwine. Asobele ci mu kulonsha kwamonekesha ukuti: “Moneni ndebuushisha pali bene abena Madai, . . . E fyo [Babiloni], iciyembo ca mabufumu, ukuyemba ukwapulama kwa bena Kaldi, ukaba nga Sodomu na Gomora ilyo Lesa aiwishishe. Tawakekalwemo inshiku pe, tawakatubilishiwemo ku nkulo ne nkulo.”—Esaya 13:17-20.

¹⁵ Kasesema Yeremia na kabili asobele ukuwa kwa Babiloni, ukwali no kucitikako imyaka iingi pa numa. Kabili asanshishemo kulonsha kwa kusekesha ukuti: “[Kuliko ukupomonwa, NW] ku menshi yakwe, ukuti yakame. . . . Impalume sha ku [Babiloni] shaleko kulwa, shaikala mu macele ya shiko; nabufilwa bumpalume bwa shiko.”—Yeremia 50:38; 51:30.

16. Ni lilali lintu Babiloni acimfiwe, kabili kuli nani?

¹⁶ Mu 539 B.C.E., inshita ya kuteka kwa Babiloni nga maka ya calo yapulamo kwaishile ku mpela lintu kateka wa cina Persia uwa maka Sailasi, pamo no mulalo wa bena Madai, bayandamine umusumba. Cintu Sailasi asangile, nangu cibe fyo, cali icakosa.  Babiloni ashingulwikwe ne fibumba fikalamba kabili amoneke uushingacimfiwa. Umumana ukalamba Yufrate, na o wine, wapitile mu musumba kabili wapangile ukusangwilako kwacindama ku kucingililwa kwa uko.

17, 18. (a) Ni mu nshila nshi kwabeleleko “ukupomonwa pa menshi ya [Babiloni]”? (b) Mulandu nshi ‘abaume ba maka aba Babiloni balekele ukulwa’?

¹⁷ Kalemba wa lyashi lya kale Herodotus uwa ku Greece alondolola fintu Sailasi abombele ne mpika ukuti: “Abikile iciputulwa ca mulalo wakwe pa bwingililo bwa mumana mu musumba, ne bumba limbi ku numa apo ufumina, mu kuba na makambisho ya kwandamino musumba mu mumana wakamamo amenshi, mu kwangufyanya lintu amenshi yabele ayanono mu kulinga . . . Ayalwilile Yufrate ku munyangala waita mu cishiba [bemba wa kupanga fye waimbilwe kuli kateka wafumineko uwa Babiloni], uwali pali iyo nshita tefwetefwe, pali uyu umumana wabotelele ukufika ku cipimo ca kuti pa nshi ya mumana pabele apa kukubula. Pano abena Persia abashilwe ku mifwaile ku Babiloni mu lulamba lwa mumana, baingile mu mumana, uyo nomba uwapwilile ukufika mupepi na pa kati ke tanta lya mwaume, kabili muli fyo ukwingililo musumba.”⁴

¹⁸ Muli iyi nshila umusumba waliwile, nga fintu Yeremia na Esaya basokele. Lelo mona ukufikilishiwa kwalondololwa ukwa busesemo. Kwaliko mu cituntulu ‘ukupomonwa pa menshi yakwe, kabili yalikamine.’ Kwali kucepa kwa menshi ya Yufrate e kwalengele Sailasi ukunonko kwingililo musumba. Bushe ‘abaume ba maka aba Babiloni balilekelo kulwisha,’ nge fyo Yeremia asokele? Baibolo—pamo pene na bakalemba ba malyashi ya kale aba ciGreek Herodotus na Xenophon—balembo kuti abena Babiloni mu cituntulu baali pa mutebeto lintu ukusansa kwa cina Persia kwacitike.⁵ Icalembwa ca kwa Nabonidus, ukulembwa kwa pa mulu ukwa bulashi ukwa filembo fya cuneiform, kulando kuti ifita fya  kwa Sailasi fyaingilile Babiloni “ukwabulo bulwi,” mu kwenekela ukupilibula ukwabulo bulwi bwasumbana ubukalamba.⁶ Ukwabulo kutwishika, abaume ba maka aba Babiloni tabacitile ifingi ku kuucingilila.

19. Bushe ubusesemo bwa kuti Babiloni “tawakekalwemo” bwalifikilishiwe? Londolola.

¹⁹ Ni shani pa lwa kusabankanya kwa kuti Babiloni “tawakekalwemo” na kabili? Takwafikilishiwe ilyo line mu 539 B.C.E. Lelo ukwabule mpuso ubusesemo bwabele ubwa cine. Pa numa ya kuwa kwa uko, Babiloni aali cifulo ca pa kati ica mpendwa ya kupondoka, ukufikila 478 B.C.E. lintu aonawilwe kuli Xerxes. Ku mpela ya mwanda wa myaka walenga ine, Alekesandere Mukalamba apekenye ukuubwesha, lelo alifwile pa ntanshi umulimo taulatwalilila ukufika ukutali. Ukufuma lilya ukuya na ku ntanshi, umusumba walebotelelako fye. Mwali mucili abantu baleikala mulya mu mwanda wa myaka wa kubalilapo uwa Nshita yesu Yaishibikwa, lelo ilelo icashalako fye ica Babiloni wa pa kale caba mwina wa fitantala mu Iraq. Nangu cingati ifitantala fya uko mu lubali fingabweshiwa, Babiloni kuti aba fye kaputulwa ka kulangisha ku batandashi, te musumba uumi, uwatitikanamo. Ukumoneka kwa uko ukwapomoka kwikalilo bunte ku kufikilishiwa kwa kulekelesha ukwa masesemo yapuutwamo aya kuulwisha.

Ukwenda kwa Maka ya Calo

20, 21. Busesemo nshi ubo Daniele amwene ubwa kwenda kwa maka ya calo, kabili ni shani ubu bwafikilishiwe?

²⁰ Mu mwanda wa myaka walenga mutanda B.C.E., mu kati ka bunkole bwa ciYuda mu Babiloni, kasesema umbi, Daniele, apuutilwemo ukulemba ifimonwa fimo ifyaibela ukusobela inshila ya nshita ya ku ntanshi iya ficitika fya mu calo. Muli cimo, Daniele alondolola impendwa ya finama fya cimpashanya ifyalefumishanya cimo ne cinankwe pa cisebele ca calo. Malaika alondololo kuti ifi finama ficitilako icinshingwa ukwenda kwa maka ya calo ukufuma  pali ilya nshita no kuya ku ntanshi. Ukulanda ulwa fiswango fibili ifya kulekelesha, atila: “Sukukusu uo umwene, cibinda wa nsengo shibili, insengo ni mfumu sha ku Madai na Persia. Sawe ni mfumu ya ku Yabani, no lusengo lukalamba lwa pa kati ka menso yakwe ni mfumu ya ntanshi. No lwakontoka, ulo shine shaima pe punda lya luko, amabufumu yane yakemo kufuma ku luko ulo, lelo te bwa kuba na maka nga ya iko.”—Daniele 8:20-22.

²¹ Uku kumwena libela ukwa mu busesemo kwafikilishiwe mu kulungatika. Ubuteko bwa cina Babiloni bwawishiwe kuli Madai na Persia, ubo, imyaka 200 pa numa, bwapeele inshila ku maka ya calo aya Greece. Ubuteko bwa Greece bwaletuninkishiwa kuli Alekesandere Mukalamba, “ulusengo lukalamba.” Nangu cibe fyo, pa numa ya mfwa ya kwa Alekesandere, bamushika bakwe balwilile amaka pa kati ka  bene beka, kabili mu kupelako ubuteko bwa kutali bwaakanikene mu mabuteko yanono yane, “amabufumu yane.”

22. Mu busesemo bwaampanako ubwa kwenda kwa maka ya calo, maka nshi aya calo yalundwapo yasesemwe?

²² Muli Daniele icipandwa 7, icimonwa capalako na kabili caloleshe mu nshita ya ku ntanshi ukutali. Amaka ya calo aya cina Babiloni yacitilweko icikope ku nkalamo, aya cina Persia kuli bere, na ya Greece ku mbwili na mapindo yane pa numa ya iko ne mitwe ine. Lyene, Daniele amona iciswango na cimbi, “ica kutiinya kabili ica kusakamika, kabili ica maka yakalamba, . . . kabili cali ne nsengo ikumi.” (Daniele 7:2-7) Ici ciswango calenga fine cacitileko icikope Ubuteko bwa ciRoma ubwa maka, ubo bwatendeke ukulunduluka mupepi ne myanda ya myaka itatu pa numa Daniele alembele ubu busesemo.

23. Ni mu nshila nshi umo iciswango calenga fine ica busesemo bwa kwa Daniele ‘cacilene na mabufumu yambi yonse’?

²³ Malaika aseseme ukukuma kuli Roma ukuti: “Icinama icalenga fine cikabo bufumu ubwalenga yane pano isonde, ubukacilana na mabufumu yonse, no kupoka pano isonde ponse, no kunyantaula no kutobaula.” (Daniele 7:23) H. G. Wells, mu citabo cakwe A Pocket History of the World, atila: “Aya maka yapya aya ciRoma ayo yaninine ku kuteka icalo ca ku masamba mu myanda ya myaka yalenga ibili no wa ntanshi B.C. yaali mu mbali ishingi icintu capusanako ukufuma ku mabuteko yakalamba ayali yonse ayo ukufika pali iyo nshita yatekele mu calo catumpuluka.”⁷ Yatendeke nga ripabliki kabili yatwalilile ngo bufumu. Mu kupusanako ku mabuteko yafumineko,  tayali kubumbwa ukuli konse ukwa kwa kacimfya umo lelo yakulile ukwabulo kubwelele numa pa myanda ya myaka. Yakokwele ukucilapo, ukucilishapo kabili yalamine icifulo cakulilako ukucila pa buteko ubuli bonse ubwa ntanshi.

24, 25. (a) Ni shani fintu insengo ikumi isha ciswango shalengele ukumoneka kwa shiko? (b) Kushomboka nshi pa kati ka nsengo sha ciswango uko Daniele amwenene libela?

²⁴ Ni shani, nangu cibe fyo, pa lwa nsengo ikumi isha ici ciswango cikalamba? Malaika atile: “Kabili insengo ikumi isha mu bufumu ubu, shamfumu ikumi ishikema; na imbi ikema ikakonkapo, kabili yene ikacilana ne shabalilepo, ikawisha ne mfumu shitatu.” (Daniele 7:24) Ni shani ici caishilebako?

²⁵ Cisuma, lintu Ubuteko bwa ciRoma bwatendeke ukubongoloka mu mwanda wa myaka walenga isano C.E., tabwali ilyo line nakupyanikwapo ku maka ya calo na yambi. Ukucila, bwaakanikene mu mpendwa ya mabufumu, “ishamfumu ikumi.” Mu kupelako, Ubuteko bwa ku Britain bwacimfishe amabuteko yatatu yalelwishanya aya Spain, France, na Netherlands ku kuba amaka yakalamba aya calo. Muli fyo ‘ulusengo’ lupya lwawishishe “imfumu shitatu.”

Amasesemo ya kwa Daniele—Pa Numa ya Cishinka?

26. Ni lilali lintu bakalengulula batunga ukuti Daniele alembelwe, kabili mulandu nshi?

²⁶ Baibolo ilangililo kuti ibuku lya kwa Daniele lyalembelwe mu kati ka mwanda wa myaka walenga mutanda B.C.E. Nangu cibe fyo, ukufikilishiwa kwa masesemo ya liko kwabo kwa kulungatika nga nshi ica kuti bakalengulula batungo kuti lifwile lyalembelwe mupepi na 165 B.C.E., lintu impendwa ya masesemo yaali kale kale nayafikilishiwa.⁸ Te mulandu ne cishinka ca kuti umulandu fye weka mu cituntulu uwa kucitilo ku kutunga wa kuti amasesemo ya kwa  Daniele yalifikilishiwe, ubu bushiku bwa pa numa ubwa kulemba kwa kwa Daniele bwapeelwa nge cishinka caimikwa mu fitabo fya kuloshako ifingi.

27, 28. Fishinka nshi fimo ifishininkisho kuti Daniele talembelwe mu 165 B.C.E.?

²⁷ Ukulwisha icisambilisho ca musango yo, nangu cibe fyo, tulingile ukulingulula ifishinka fyakonkapo. Ica ntanshi, ibuku lyalumbwilwe mu mabuku ya ciYuda yaletelweko mu kati ka mwanda wa myaka walenga ibili B.C.E., pamo nge buku lya kubalilapo ilya kwa Maccabees. Na kabili, lyasanshiwe mu bupilibulo bwa ciGreek ubwa Septuagint, ukupilibulwa kwa liko ukwatendeke mu mwanda wa myaka walenga itatu B.C.E.⁹ Ica citatu, ubufungau bwa makope ya kwa Daniele bwali pa kati ka yalesangwa libili libili mu Fimfungwa fya Bemba Wafwa—kabili ubu bufungau bwasuminwa ukulembwa mupepi na 100 B.C.E.¹⁰ Mu kumfwika, mu kwangufyanya pa numa lintu Daniele atunganishiwe ukulembwa, kale kale alishibikwe mu kusaalala no kucindikwa: ubushininkisho bwakosa ukuti yaletelweko kale sana pa ntanshi bakalengulula balanda ati e fintu lyali.

²⁸ Mu kulundapo, Daniele akwatamo ifyebo fya lyashi lya kale ifishali na kwishibikwa kuli kalemba wa mwanda wa myaka walenga ibili. Uwapulamo mulandu wa kwa Belshasari, kateka wa Babiloni uwaipaiwe lintu Babiloni awile mu 539 B.C.E. Intulo shikalamba ishishili sha Baibolo isha kwishiba kwesu ukwa kuwa kwa Babiloni shaba ni Herodotus (umwanda wa myaka walenga isano), Xenophon (imyanda ya myaka yalenga isano no walenga ine), na Berossus (umwanda wa myaka walenga itatu). Takwali nangu umo uwa yaba uwaishibe pa lwa kwa Belshasari.¹¹ Ifyo cishingenekelwo kuti kalemba wa mu mwanda wa myaka walenga ibili akwate ifyebo ifishaliko kuli aba bakalemba ba mu kubangilila! Icalembwa cakuma kuli Belshasari muli Daniele icipandwa 5 caba kupaasha kwakosa ukuti Daniele  alembele ibuku lyakwe pa ntanshi aba bakalemba bambi balembele ayabo. *

29. Mulandu nshi tacingacitika ukuti ibuku lya kwa Daniele lyalembelwe pa numa ya kufikilishiwa kwa masesemo yabamo?

²⁹ Mu kupelako, kwalibako impendwa ya masesemo muli Daniele ayo yafikilishiwe kale pa numa ya 165 B.C.E. Bumo ubwa aya bwali busesemo pa lwa Buteko bwa ciRoma, bulumbwilwe mu kubangilila. Na bumbi busesemo bwaibela ukusobela ukwisa kwa kwa Yesu, Mesia.

Ukwisa kwa Wasubwa

30, 31. (a) Busesemo nshi ubwa kwa Daniele bwasobele inshita ya kumoneka kwa kwa Mesia? (b) Ni shani fintu twingapenda, ukushimpa pa busesemo bwa kwa Daniele, umwaka lintu Mesia aali no kumoneka?

³⁰ Ubu busesemo bwalembwa muli Daniele, icipandwa 9, kabili bubelengwa nge fyakonkapo: “Imilungu amakumi cinelubali [iya myaka, nelyo imyanda ine na makumi pabula imyaka] yalingilwa abantu bobe no musumba obe wa mushilo.” * (Daniele 9:24, The Amplified Bible) Cinshi cali no kucitika mu kati ka iyi myaka 490? Tubelengo kuti: “Ukutula pa kufuma kwa cebo ku kulenga Yerusalemu ukwikalwamo  no kukuulwa, ukufika ku [kwisa kwa] wasubwa, cilolo, kukabe milungu cinelubali [iya myaka], ne milungu amakumi mutanda na ibili [iya myaka].” (Daniele 9:25, AB) E co ubu busesemo pa lwa nshita ya kwisa kwa “wasubwa,” Mesia. Ni shani bwafikilishiwe?

³¹ Ikambisho lya kubweseshamo no kukuula Yerusalemu ‘lyali’ mu “mwaka uwalengele amakumi yabili kuli Artakishashete imfumu” ya Persia, uko e kuti, mu 455 B.C.E. (Nehemia 2:1-9) Ukufika ku mpela ya myaka 49 (imilungu 7 iya myaka), ubukata ubwingi ubwa Yerusalemu bwalibweshiwe. Kabili lyene, ukupenda imyaka yakumanina 483 (7 ukubikapo imilungu 62 iya myaka) ukufuma 455 B.C.E., tufika pa 29 C.E. Ici cali, na kuba, “mwaka uwalenge kumi na isano kuli bumulopwe bwa kwa Tiberi Kaisare,” umwaka lintu Yesu abatishiwe kuli Yohane Kabatisha. (Luka 3:1) Pali ilya nshita, Yesu aishibikwe apabuuta ngo Mwana wa kwa Lesa kabili atendeke ubutumikishi bwakwe ubwa kushimikila imbila nsuma ku luko lwa ciYuda. (Mateo 3:13-17; 4:23) Abele “uwasubwa,” nelyo Mesia.

32. Ukulingana no busesemo bwa kwa Daniele, butali bwaba shani ubo ubutumikishi bwa pano isonde ubwa kwa Yesu bwali no kuba, kabili cinshi cali no kucitika pa mpela ya buko?

³² Ubusesemo busanshapo kuti: “Kabili pa numa ya milungu amakumi mutanda na ibili [iya myaka] uwasubwa akaputulwa.” Na kabili butila: “Kabili akengila mu cipingo cakosa kabili icashangila na bengi pa mulungu umo [imyaka cinelubali]; kabili mu kati ka mulungu akalenge lambo ne ca kuninika ukuleka.” (Daniele 9:26, 27, AB) Mu kumfwana ne ci, Yesu aile ukucilisha ku “abengi,” abaYuda ba ku mubili. Pa nshita imo, ashimikile ku bena Samaria, abasumine mu Malembo yamo lelo abapangile icakaniko capaatuka ukufuma ku cikalamba ica buYuda. Lyene, “mu kati ka mulungu,” pa numa ya myaka itatu na citika iya kushimikila, apeele ubumi bwakwe nge lambo na muli fyo “ukuputulwa.” Ici capilibwile  impela ye “Funde lya kwa Mose na malambo ya liko ne fya bupe fya kuninika. (Abena Galatia 3:13, 24, 25) E co, ku mfwa yakwe, Yesu alengele “ilambo ne ca bunga ukuleka.”

33. Ni pa butali bwaba shani ubwa nshita pantu Yehova aali no kubomba ukucilisha ku baYuda, kabili ca kucitika nshi caishibishe mpela ya ici ciputulwa ca nshita?

³³ Nangu ni fyo, ku myaka na imbi itatu na citika icilonganino icipya cafyalwa ica Bwina Kristu cacitilwo bunte ukucilisha ku baYuda kabili, pa numa, ku bena Samaria baampanako. Mu 36 C.E., nangu cibe fyo, pa mpela ya milungu 70 iya myaka, umutumwa Petro atungulwilwe ku kushimikila ku Mwina fyalo, Korneli. (Imilimo 10:1-48) Nomba, “icipingo ku bengi” tacali na kabili icapelela ku baYuda. Ipusukilo lyali no kushimikilwa na kabili ku Bena fyalo bashasembululwa.

34. Mu kumfwana no busesemo bwa kwa Daniele, cinshi cacitike kuli Israele wa ku mubili pa mulandu wa kuti bakeene Mesia?

³⁴ Pa mulandu wa kuti uluko lwa ciYuda lwakeene Yesu kabili lwaumene akapi ukukwata wene ukuputunkanishiwa, Yehova tabacingilile lintu abena Roma baishile kabili baonawile Yerusalemu mu 70 C.E. Muli fyo, amashiwi yatwalilila aya kwa Daniele yalifikilishiwe aya kuti: “Abantu ba kwa cilolo umbi uukesa bakonaulo musumba no mwashila. Impela ya uko ikesa na mukukulule, kabili nangu fye ni ku mpela kukabe nkondo.” (Daniele 9:26b, AB) Uyu “cilolo” wa cibili aali ni Tito, mushika wa ciRoma uwaonawile Yerusalemu mu 70 C.E.

Ubusesemo Ubwapuutilwemo

35. Masesemo nshi yalundwapo pa lwa kwa Yesu yabele aya cine?

³⁵ Muli iyi nshila, ubusesemo bwa kwa Daniele ubwa milungu 70 bwafikilishiwe mu musango walungatana uwalinga. Mu cine cine, ubwingi bwa masesemo yalembwa mu Malembo ya ciHebere yafikilishiwe mu kati ka mwanda wa myaka ya kubalilapo,  kabili impendwa ya aya yaali no kubomba na Yesu. Icifulo ca kufyalilwako kwa kwa Yesu, ukupimpa kwakwe pa lwa ŋanda ya kwa Lesa, imibombele yakwe iya kushimikila, ukubembwa kwakwe pa tupimfya 30 utwa silfere, umusango wa mfwa yakwe, icishinka ca kuti ifipendwilo fyacitilwe pa fya kufwala fyakwe—uku kulondolola konse kwalisobelwe mu Malembo ya ciHebere. Ukufikilishiwa kwa yako kwashininkishiwe ukwabulo kutwishiko kuti Yesu aali e Mesia, kabili kwalangilile na kabili ukuti amasesemo yaali ayapuutwamo.—Mika 5:2; Luka 2:1-7; Sekaria 11:12; 12:10; Mateo 26:15; 27:35; Ilumbo 22:18; 34:20; Yohane 19:33-37.

36, 37. Cinshi tusambilila ukufuma ku cishinka ca kuti amasesemo ya Baibolo yaisaba aya cine, kabili kucetekela nshi uko uku kwishiba kutupeela?

³⁶ Na kuba, amasesemo yonse aya Baibolo ayali no kufikilishiwa yashininkishiwa aya cine. Ifintu fyacitika mu kulungatana mu nshila Baibolo yalandile fyali no kubelamo. Ubu bushininkisho bwakosa ubwa kuti Baibolo Cebo ca kwa Lesa. Kufwile kwaliko ukucila pa mano ya buntunse ku numa ya uko kulanda kwa mu busesemo pa kuti yabe fyo ayalungika.

³⁷ Lelo mwalibamo na kumbi ukusobela muli Baibolo ukushafikilishiwe muli isho nshita. Mulandu nshi? Pantu yaali no kufikilishiwa mu kasuba kesu, kabili na mu nshita yesu ine iya ku ntanshi. Ukucetekelwa kwa ayo masesemo ya pa kale kutulengo kuba abatetekela ukuti uku kusobela konse ukwabulo kufilwa kukabo kwa cine. Nga fintu tuli no kumona mu cipandwa cikonkelepo, ici mu cine cine cili e mulandu.

[Amafutunoti]

[Amepusho]

[Amashiwi pe bula 133]

Amasesemo yonse ayali no kufikilishiwa yaishileba aya cine. Ifintu fyacitike mu kulungatana mu nshila Baibolo yalandile fyali no kubelamo

[Icikope pe bula 118]

Bakashula ba fya mu mushili balisango kuti ubonaushi bwa Yerusalemu kuli Nebukadnesari bwali ubwakumanina

[Icikope pe bula 121]

Icikope ca Turi wa muno nshiku. Takwaba ifyaonaulwa fyashalako ifya Turi bakasesema ba kwa Israele baishibe

[Icikope pe bula 123]

Abatandashi batandalila icifulo ca Babiloni wa pa kale bali ni nte sha kufikilishiwa kwa masesemo ya kulwisho musumba

[Ifikope pe bula 126]

Amasesemo ya kwa Daniele aya kwenda kwa maka ya calo yafikilishiwe mu kulungatika nga nshi ica kuti bakalengulula ba muno nshiku batontonkanya ukuti yalembelwe pa numa ya kufikilishiwa

BABILONI

PERSIA

GREECE

ROMA

BRITAIN

[Icikope pe bula 130]

Daniele aseseme inshita yalungatikwa lintu Mesia aali no kumoneka muli Israele