1. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Zezi kloli Ɲanmiɛn Sielɛ’n i ndɛ kanlɛ ɔ?

ZEZI kloli Ɲanmiɛn Sielɛ’n i ndɛ kanlɛ. Ɔ kɛnnin i ndɛ trali like kwlaa. Ɲanmiɛn Ndɛ’n kle kɛ Zezi kannin Ɲanmiɛn Sielɛ’n i ndɛ kpɛ 100 tra su. Nanwlɛ, Zezi fali Ɲanmiɛn Sielɛ’n yoli i awlɛn su like.—An kanngan Matie 12:34 nun.

2. (a) ?Sran nɲɛ yɛ atrɛkpa’n, Zezi kannin ndɛ ng’ɔ o Matie 28:19, 20 nun’n kleli be ɔ? (b) ?Ngue ti yɛ e kwla se sɔ ɔ?

² Kɛ Ɲanmiɛn cɛnnin Zezi’n, ɔ fiteli sran 500 tra su be ɲrun. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n, nn sran sɔ’m be o likawlɛ. (1 Kor. 15:6) Atrɛkpa’n, cɛn sɔ’n nun yɛ Zezi seli be kɛ be “wɔ ko kle nvle-nvle’n kwlaa be like” ɔ. Junman sɔ’n i dilɛ’n su yoman pɔpɔ. * Afin, Zezi seli be kɛ bé wá kán Ɲanmiɛn Sielɛ’n i jasin fɛ’n “lele mɛn’n fá wíe.” Kɛ andɛ e bo jasin fɛ’n, ndɛ sɔ mɔ Zezi kannin’n, ɔ kpɛn su.—Mat. 28:19, 20.

3. ?Like nsan benin ti yɛ e kwla bo jasin fɛ’n niɔn?

³ Kɛ Zezi sunmɛnnin i sɔnnzɔnfuɛ mun kɛ be ko bo jasin  fɛ’n, ɔ seli be ekun kɛ: “Min nin amun e o cɛn kwlaa.” (Mat. 28:20) I sɔ’n kle kɛ, Zezi su yiman e ase. Naan i fanngan nun’n, é kwlá bó jasin fɛ’n i mɛn wunmuan’n nun. Kpɛkun, Ɲanmiɛn maan é ɲán like kwlaa nga é kwlá fá bó jasin fɛ’n. (Ebr. 13:20, 21) Like suanlɛ nga nun’n, é wá kán ninnge sɔ’m be nun nsan be ndɛ. I klikli’n yɛle ninnge nga e fa boli jasin fɛ’n. I nɲɔn su’n yɛle jasin fɛ’n bolɛ’n i wun ajalɛ nga e fali be’n. Yɛ i nsan su’n yɛle suklu nga anuannzɛ’n kpɛli be ba naan y’a kwla bo jasin fɛ’n i kpa’n. Ninnge nga e fa boli jasin fɛ’n afuɛ 100 ng’ɔ sinnin lɛ’n nun’n, é dún mmua kán be ndɛ.

4. ?Ninnge fanunfanun nga Famiɛn Zezi mannin e’n ti’n, ngue yɛ e kwla yoli ɔ?

⁴ Zezi fali “Nyanmiɛn sielɛ’n ndɛ’n” sunnzunnin awie mɔ sran kun guɛ i asiɛ fanunfanun su’n. (Mat. 13:18, 19) Awie guafuɛ’n, ɔ fa ninnge fanunfanun di i junman’n. I wie yɛle tokpo nin bese. I wafa kunngba’n, Famiɛn Zezi mannin e ninnge fanunfanun naan e fa bo jasin fɛ’n. E te fa ninnge sɔ’m be nun wie mun e di junman. Ninnge kwlaa sɔ’m be ti’n, e kwla boli jasin fɛ’n i kpa.

5. (a) ?Afuɛ 1933 nun’n, ngue yɛ e fa boli jasin fɛ’n niɔn? (b) ?Wafa sɛ yɛ e fa boli jasin fɛ’n niɔn?

⁵ Kɛ ɔ fɛ i afuɛ 1933 nun’n, Anuannzɛ’n klɛli Biblu’n i nun ndɛ wie mun mɔ sran’m be kwla wun be wlɛ ndɛndɛ’n, fluwa kanngan wie’m be su. Fluwa kanngan sɔ mun yɛ jasin bofuɛ’m be fa dili junman ɔn. Wie liɛ’n, be kaci ndɛ ng’ɔ o fluwa’n su’n. Be flɛ aniaan kun kɛ Ɛlɛmeyɛr. Ɔ fali fluwa kanngan sɔ mun boli jasin fɛ’n wie. I kpalɛ klikli ng’ɔ́ fá bó jasin fɛ’n, nn ɔ le afuɛ blu. I waan: “Kɛ e to sran kun’n, e usɛ i kɛ: ‘?A kwla kanngan ndɛ ng’ɔ o fluwa kan nga su’n?’ Kɛ ɔ ko kanngan ndɛ’n nun’n, e mɛn i fluwa kun. Kpɛkun, e su kɔ e ɲrun.”

6. ?Ngue ti yɛ fluwa kanngan nga Anuannzɛ’n klɛli Biblu’n nun ndɛ’m be su’n, be yoli jasin bofuɛ’m be ye ɔ?

⁶ Fluwa kanngan sɔ’m be yoli jasin bofuɛ’m be ye kpa. Afin, aniaan wie’m be kunndɛ kɛ bé bó jasin fɛ’n. Sanngɛ, be sa ɲan. I sɔ’n ti, kɛ be to sran kun’n, be wunman ndɛ ng’ɔ fata kɛ be kan’n. Wie’m be kusu’n, like kwlaa nga be si i’n, be kunndɛ kɛ bé ká lɛ bé kɛ́n i ngba bé klé sran ng’ɔ sɔli be nun’n. Yɛ wie liɛ’n, be kɛnmɛn i amanniɛn su. Sanngɛ i kwlaa m’ɔ yoli o, fluwa kanngan’m be yoli jasin bofuɛ’m be ye kpa. Afin, i su ndɛ’n ti kpe kan, yɛ i wlɛ wunlɛ yoman ya.

7. ?Ngue ti yɛ wie liɛ’n, jasin fɛ’n i bolɛ w’a yoman pɔpɔ w’a manman aniaan mun ɔn?

⁷ Blɛ sunman’n, jasin fɛ’n i bolɛ w’a yoman pɔpɔ w’a manman aniaan mun. Be flɛ aniaan bla kun kɛ Grasi Ɛstɛpu. Ɔ ti Zoova i Lalofuɛ w’a cɛ kpa. Ɔ seli kɛ: “Wie liɛ’n, be usa e kɛ: ‘?Ndɛ benin yɛ ɔ o fluwa’n su ɔ? ?A kwla yiyi nun kan kle min?’” Wie liɛ kusu’n, sran ng’ɔ sɔ jasin bofuɛ’m be nun’n, ɔ siman kanngan. Wie liɛ ekun’n, kɛ sran’n sɔ fluwa’n nun’n, kpɛkun w’a ɲin i anuan’n. Be nga be kloman e sa’n, be nun wie’m be fa fluwa’n, kpɛkun be titi nun e ɲrun lɛ. Ɔ nin i sɔ ngba’n, fluwa kanngan sɔ’m be yoli jasin bofuɛ’m be ye. Afin, be kwla fa boli jasin fɛ’n i kpa. Kpɛkun, sran’m be wunnin i wlɛ kɛ be yɛ be bo Ɲanmiɛn Sielɛ’n i jasin fɛ’n niɔn.

8. ?Junman benin yɛ aniaan’m be fali flono’n be dili ɔ? (An nian foto ng’ɔ o kan like suanlɛ’n bo i bo lɛ’n.)

⁸ Kɛ afuɛ 1930 sinnin’n, aniaan’m be  wa fali flono be boli jasin fɛ’n. Aniaan wie’m be tɔnnin flono’n i aɲinsuɛ dunman kɛ Aarɔn. Afin sɛ é kwlá sé’n, flono’n yɛ ɔ ijɔ be nuan ɔn. (An kanngan Ezipt Lɔ Tulɛ 4:14-16 nun.) Sɛ sran kun sɔ be nun klanman’n, be bo flono’n be kle i. Kpɛkun i sin’n, be mɛn i fluwa. Wie liɛ’n, awlobo wunmuan kun nunfuɛ mun yɛ be yia be tie flono’n niɔn. Afuɛ 1934 nun’n, anuannzɛ’n fali ndɛ fanunfanun ablangwlan nin nɲɔn (92) sieli i flono su. Ɔ yoli sɔ naan aniaan’m be fa bo jasin fɛ’n.

9. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ jasin bofuɛ’m be fali flono’n be boli jasin fɛ’n i kpa ɔ?

⁹ Be flɛ bian kun kɛ Ilari Goslini. Kɛ aniaan’m be boli flono’n be kleli i’n, ɔ yoli i fɛ. Ɔ maan, ɔ srɛli i be sa nun naan ɔ́ bó klé i mantanfuɛ mun. Ɔ bo kleli be le mɔcuɛ kun. Sran ng’ɔ bo kleli be’n, ɔ yoli be fɛ wie. Ɔ maan, kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, be yoli be nun kpanngban be batɛmu. Be yoli Goslini bɔbɔ i wa bla nɲɔn’n be batɛmu wie. Ba nɲɔn sɔ’m be wa dili ngaliɛ difuɛ’m be suklu’n. Kpɛkun, Anuannzɛ’n sunmannin be nvle uflɛ nun. Fluwa kanngan nga Anuannzɛ’n klɛli Biblu’n nun ndɛ’m be su’n, be yoli jasin bofuɛ’m be ye. Flono’n kusu ti’n, sran kpanngban be kwla boli jasin fɛ’n i bolɛ bo. Ɲanmiɛn kunndɛ kɛ, i sufuɛ’m be si jasin fɛ’n i bo kpa. I sɔ’n ti’n, Anuannzɛ’n wa kpɛli suklu kun i ba. Be flɛ i kɛ Ɲanmiɛn junman dilɛ suklu.

10, 11. (a) ?Junman benin yɛ e fali zronali nin aladio’n e dili ɔ? (b) ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ e fa boli jasin fɛ’n i kpa ɔ?

¹⁰ Ɲanmiɛn i sran m’ɔ sieli i Famiɛn’n i fanngan nun’n, Ɲanmiɛn i sufuɛ’m be wa fali ajalɛ fanunfanun naan sran kpanngban be ti jasin fɛ’n. Kɛ mɔ laa’n ‘junman difuɛ’m b’a sɔn-man’n’ ti’n, ajalɛ sɔ’m be falɛ’n yoli cinnjin kpa. (An kanngan Matie 9:37 nun.) I wie yɛle kɛ, be fali zronali be boli jasin fɛ’n. Le mɔcuɛ kwlaa nun’n, aniaan bian Sali Risɛli klɛ Ɲanmiɛn ndɛ ng’ɔ kan be’n. Kpɛkun, ɔ fa ko man be nga be klɛ zronali’n, be ɲrun dinfuɛ mun. Be kusu be fa ndɛ’n ko man zronali klɛfuɛ nga be o Kanada nin Abloki, ɔ nin Etazini lɔ’n. Afuɛ 1913 nun’n, Ɲanmiɛn ndɛ nga aniaan bian Risɛli kannin be’n, be klɛli be zronali 2.000 be nun. Yɛ sran miliɔn blu nin nnun (15.000.000) be kanngannin be nun.

¹¹ Aniaan’m be boli jasin fɛ’n aladio nun wie. Afuɛ 1922, Avrili i le 16 su’n, aniaan bian Ritɛrfɔdu kannin Ɲanmiɛn ndɛ’n aladio nun. I kpalɛ klikli ng’ɔ́ kán Ɲanmiɛn ndɛ’n aladio nun’n, yɛ ɔ o lɛ ɔ. Yɛ sran akpiakpi ablenun (50.000) be tili. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, anuannzɛ’n wa ɲɛnnin i bɔbɔ i aladio sua liɛ. Afuɛ 1924, Fevrie i le 24 su’n, yɛ be boli i nun lɔ junman dilɛ bo ɔ. Afuɛ 1924, Desamblu 1, Sasafuɛ Tranwlɛ’n angle nun’n seli kɛ: “E lafi su kɛ e aladio’n ti’n, é kwlá yó sika cɛcɛ. Yɛ sran kpanngban bé wá tí ndɛ nanwlɛ’n.” E fali zronali e boli jasin fɛ’n i kpa. Yɛ aladio’n ti’n, sran kpanngban be kwla tili Ɲanmiɛn ndɛ’n lika nga jasin bofuɛ’m b’a sɔnman lɔ’n.

12. (a) ?Nin yɛ a klo jasin fɛ’n i bolɛ ɔ? (b) ?Sɛ e klun titi e’n, ngue yɛ ɔ fata kɛ e yo ɔ?

¹² Ajalɛ kun ekun mɔ Anuannzɛ’n fali’n yɛle jasin fɛ’n bolɛ’n nzra nun’n. E bo i loto jranwlɛ nin alie jranwlɛ’m be su. E bo i gua bo nin lika kwlaa nga e kwla to sran mun lɛ’n. Atrɛkpa’n, kɛ ɔ yo naan a bo jasin fɛ’n lika sɔ’m be nun’n, ɔ klun titi ɔ. Sɛ ɔ ti sɔ’n, srɛ Ɲanmiɛn. Kpɛkun, ndɛ nga akpasua sunianfuɛ kun kannin’n, bu i akunndan. Be flɛ aniaan  sɔ’n kɛ Anzelo Manera. Ɔ seli kɛ: “Jasin fɛ’n bolɛ’n i wun ajalɛ uflɛ kwlaa nga e fa’n, e kunndɛ kɛ é nánti su naan é klé Zoova kɛ e ti i liɛ. Naan sa’n kwlaa nun’n, e su kpɔcimɛn i le. Naan like kwlaa ng’ɔ se e kɛ e yo’n, é yó.” Kɛ e yoman srongble mɔ e nanti jasin fɛ’n bolɛ’n i wun ajalɛ uflɛ’m be su’n, e lafi Ɲanmiɛn su kpa. Kpɛkun, e si jasin fɛ’n i bo kpa wie.—An kanngan 2 Korɛntfuɛ Mun 12:9, 10 nun.

13. (a) ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ e ɛntɛnɛti adrɛsi’n, ɔ ti like kpa ɔ? (b) ?Wafa nga a fa boli jasin fɛ’n, i su ndɛ benin yɛ a kwla kan ɔn?

¹³ Jasin bofuɛ kpanngban be kan e ɛntɛnɛti adrɛsi jw.org. i ndɛ be kle sran mun. Yɛ be klo i sɔ yolɛ kpa. Afin, ɛntɛnɛti adrɛsi sɔ’n i su lɔ’n, e fluwa’m be fite aniɛn 700 tra su nun. Yɛ sran’m be kwla kɛnngɛn i be klɔ aniɛn’m be nun. Annzɛ be kwla fa wie sie i be selilɛli’n nun. Anglo kwlaa nun’n, sran miliɔn kun ya nsiɛn tra su be kɔ e ɛntɛnɛti adrɛsi’n su. Laa’n, aladio’n ti’n, sran nga be o klɔ kanngan’m be su bɔbɔ’n, be tili jasin fɛ’n. Andɛ’n, junman kunngba’n yɛ e ɛntɛnɛti adrɛsi’n di ɔ.

14. (a) ?Ngue yɛ ɔ fata kɛ be kle jasin bofuɛ mun ɔn? (b)?Suklu benin yɛ Anuannzɛ’n kpɛli i ba naan aniaan’m b’a si like kle kpa ɔ?

¹⁴ Y’a kan ninnge nga e fa boli jasin fɛ’n, ɔ nin jasin fɛ’n bolɛ’n i wun ajalɛ fanunfanun nga Anuannzɛ’n fali be’n, be ndɛ. Sanngɛ, ɔ fata kɛ be kle aniaan’m be jasin fɛ’n i bolɛ. Afin, kɛ aniaan’m bé fá flono bé bó jasin fɛ’n, wie liɛ’n, sran nga be to i’n, ɔ se kɛ ɔ faman ndɛ’n su. Wie liɛ kusu’n, ndɛ’n yo sran’n i fɛ. Ɔ maan, ɔ kunndɛ kɛ be yiyi nun kpa ekun be kle i. Asa ekun’n, ɔ fata kɛ jasin bofuɛ’m be tɛ sran’m be su amanniɛn su. Yɛ maan be si sran like kle kpa. Ɲanmiɛn wawɛ’n i fanngan nun’n, aniaan bian Natan Nɔr wunnin wafa nga be kwla uka aniaan mun naan b’a si jasin fɛ’n i bo kpa’n. Yɛle kɛ afuɛ 1943 nun’n, Anuannzɛ’n kpɛli suklu kun i ba. Be flɛ i kɛ Ɲanmiɛn junman dilɛ suklu. Yɛ be yo i asɔnun’m be nun. Suklu sɔ’n ti’n, jasin bofuɛ’m be sili like kle kpa.

15. (a) ?I kpalɛ klikli nga aniaan wie’m bé íjɔ nzrafuɛ’m be ɲrun asɔnun lɔ’n, i su ndɛ benin yɛ be kannin ɔn? (b) ?Kɛ nga Jue Mun 32:8 fa kan’n sa’n, wafa sɛ yɛ Zoova yoli sɔ ɔ lika ɔ?

¹⁵ Aniaan sunman be nin a ijɔman nzrafuɛ’m be ɲrun le. Aniaan bian Ramu i wla kpɛn su kɛ i kpalɛ klikli ng’ɔ́ íjɔ nzrafuɛ’m be ɲrun’n, yɛle afuɛ 1944 nun. Bian kun mɔ Biblu’n kɛn i ndɛ mɔ be flɛ i kɛ Doɛg, i wun ndɛ yɛ ɔ yiyili nun ɔn. Ramu seli kɛ: “N jin lɛ, min ja nannglunman’m be bo be wiengu su kpɛkpɛkpɛ. Min sa’m be usu min wun yɛ min nuan bui’n usu kpɛkpɛkpɛ.” Ɔ seli ekun kɛ: “I kpalɛ klikli nga ń jrán nzrafuɛ’m be  ɲrun ń íjɔ’n, yɛ ɔ o lɛ ɔ. Sanngɛ, n ijɔli lele n guɛli i bo.” Nzrafuɛ’m be ɲrun ijɔlɛ’n timan pɔpɔ. Sanngɛ, ba kanngan’m be ijɔli nzrafuɛ’m be ɲrun asɔnun’n nun lɔ wie. Aniaan bian Anzelo Manera mɔ e kɛnnin i ndɛ’n, i wla kpɛn i kpalɛ klikli nga ba yasua kan kun ɔ́ íjɔ nzrafuɛ’m be ɲrun’n i su. I waan: “I klun m’ɔ titi i’n ti’n, kɛ ɔ boli ijɔlɛ bo cɛ’n, kpɛkun ɔ su sun. Kɛ ɔ́ sún’n, nn ɔ́ íjɔ. Ɔ yoli sɔ lele ɔ guɛli i ijɔlɛ’n i bo.” Wie liɛ’n, kɛ ɔ yo naan e tɛ kosan’m be su aɲia’m be bo lɔ’n, ɲannzuɛn kun e. Annzɛ kusu, e se e klun lɔ kɛ e su siman i su tɛ. Sɛ ɔ ti sɔ’n, maan e srɛ Zoova kɛ ɔ suan e bo. Sɛ ɔ suannin aniaan klikli nga be dili Ɲanmiɛn junman dilɛ suklu’n be bo’n, ɔ́ súan e bo wie.—An kanngan Jue Mun 32:8 nun.

16. (a) ?Ngue ti yɛ be kpɛli Gileadi suklu’n i ba ɔ? (b) ?Kɛ ɔ fɛ i afuɛ 2011 nun’n, wan mun yɛ be di suklu sɔ’n niɔn?

¹⁶ Afuɛ 1943 nun’n, Anuannzɛ’n kpɛli suklu kun ekun i ba. Be flɛ i kɛ Gileadi suklu. Kɛ ɔ ko yo naan aniaan nga bé yó ngaliɛ difuɛ’n b’a klo jasin fɛ’n i bolɛ kpa’n, i wie ti yɛ be kpɛli suklu sɔ’n i ba ɔ. Kɛ ɔ fɛ i afuɛ 1943 nun’n, aniaan akpi mɔcuɛ ya nnun (8.500) b’a di suklu sɔ’n. Kpɛkun, be sunmannin be nvle 170 nun. Sanngɛ kɛ ɔ fɛ i afuɛ 2011 nun’n, be nga be di suklu sɔ’n yɛle ngunmin atin bofuɛ mun, ɔ nin akpasua sunianfuɛ mun, ɔ nin Betɛli lɔ junman difuɛ mun, ɔ nin ngaliɛ difuɛ nga be nin a diman suklu sɔ’n i wie le’n.

17. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ ngaliɛ difuɛ’m be di junman dan ɔn?

¹⁷ Ngaliɛ difuɛ’m be ti’n, sran kpanngban be ba Zoova sulɛ. I wie yɛle Zapɔn lɔ liɛ’n. Afuɛ 1949, Utu anglo nun’n, jasin bofuɛ nga be o Zapɔn lɔ’n, be juman sran blu. Afuɛ kunngba sɔ’n nun’n, be sunmannin ngaliɛ difuɛ 13 nvle sɔ’n nun lɔ. Aniaan sɔ’m be boli jasin fɛ’n i kpa. Ɔ maan kɛ é sé yɛ’n, Zapɔn lɔ jasin bofuɛ’m be ju sran kɔe akpiakpi ya nɲɔn sran akpiakpi blu nin nsiɛn (216.000). Sɛ e fa lɔ jasin bofuɛ ya kun’n, be nun 42 be ti titi atin bofuɛ.

18. ?Suklu benin mun yɛ anuannzɛ’n kpɛli be ba ekun ɔn?

¹⁸ Anuannzɛ’n kpɛli suklu wie mun ekun be ba. Be yɛle asɔnun kpɛnngbɛn’m be suklu’n, ɔ nin atin bofuɛ’m be suklu’n, ɔ nin Ɲanmiɛn Sielɛ’n i jasin bofuɛ’m be suklu’n, ɔ nin akpasua sunianfuɛ nin be yi’m be suklu’n. Yɛ Betɛli i komite nunfuɛ mun nin be yi’m be suklu’n. Kɛ aniaan’m be di suklu sɔ mun’n, be lafi Ɲanmiɛn su kpa ekun. Nanwlɛ, Famiɛn Zezi kle i sran’m be like. Yɛ ɔ́ klé be like tititi.

19. (a) ?Jasin bolɛ’n i su ndɛ benin yɛ Sali Risɛli kannin ɔn? (b) ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ ndɛ ng’ɔ kannin’n’n, ɔ ti su ɔ?

¹⁹ Ɲanmiɛn sieli Zezi i Famiɛn w’a di afuɛ ya tra su. Blɛ kwlaa sɔ’n nun’n, Zezi Klist suannin jasin bofuɛ’m be bo. Afuɛ 1916 nun’n, Sali Risɛli wunnin i wlɛ kɛ bé bó jasin fɛ’n asiɛ wunmuan’n su. Ɔ seli kɛ: “Junman’n ti dan. Yɛ ɔ́ yó dan titi. Afin, ɔ fata kɛ be bo ‘Ɲanmiɛn Sielɛ’n i jasin fɛ’n’ mɛn wunmuan’n nun.” Andɛ’n, e di junman sɔ’n i sakpa. Ɲanmiɛn Zoova mɔ maan sran di alaje’n, é lɛ́ i ase. Afin, i fanngan nun yɛ e ɲan like kwlaa naan y’a yo i klun sa’n niɔn.