1-3. ?Ngue ti yɛ kɛ ɔ yo naan Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be bo jasin fɛ’n “nvle-nvle’n kwlaa” nun’n, ɔ yoli kekle mannin be ɔ?

 ZEZI KLIST mɛnnin i sɔnnzɔnfuɛ’m be junman kun kɛ be di. Ɔ seli be kɛ: “An wɔ ko kle nvle-nvle’n kwlaa be like maan be kaci n sɔnnzɔnfuɛ.” Nanwlɛ, ɔ fata kɛ i sɔnnzɔnfuɛ’m be kan “Nyanmiɛn sielɛ’n i jasin fɛ [...] mɛn wunmuan’n nun naan sran’n kwlaa be ti Nyanmiɛn ndɛ’n.”​—Mat. 24:14; 28:19.

² Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be klo i kpa. Yɛ be klo jasin fɛ’n i bolɛ wie. Sanngɛ atrɛkpa’n, be usali be wun kɛ bé yó sɛ naan b’a kwla di junman dan sɔ’n i mɛn wunmuan’n nun. Afin b’a sɔnman. Asa ekun’n, Zezi mɔ bé wá kɛ́n i ndɛ kɛ ɔ ti Ɲanmiɛn i Wa’n, sran’m be kunnin i. Be bɔbɔ kusu’n, sran’m be waan “b’a di-man suklu, yɛ be ti-man sran dan.” (Yol. 4:13) Like nga be kle’n, nɛ́n i kunngba’n yɛ Zuifu’m be like klefuɛ mɔ be dili suklu dandan’n be kle ɔ. Yɛ be leman ɲrun. ?Sɛ be leman ɲrun be nvle’n nun’n, Rɔmufuɛ’m be famiɛn diwlɛ’n nun yɛ bé kwlá ɲán ɲrun ɔn?

³ Zezi seli i sɔnnzɔnfuɛ’m be weiin kɛ sran’m bé kpɔ́ be naan bé klé be yalɛ. Yɛ bé kún be nun wie mun bɔbɔ. (Lik 21:16, 17) Asa ekun’n, be janvuɛ nin be osufuɛ’m bé yí be mán. Sran wie’m bé wá tɔ́n be wun suɛn kɛ be ti Zezi i sɔnnzɔnfuɛ yɛ bé láka sran mun. Yɛ sa tɛtɛ yolɛ’n wá yó dan. (Mat. 24:10-12) ?Ɔ maan, bé yó sɛ naan b’a kwla kan Ɲanmiɛn ndɛ’n lele b’a “ju asiɛ’n i awieliɛ”? (Yol. 1:8) Kɛ be bu i kwlaa sɔ’n i akunndan’n, ɔ yiaman.

4. ?Ngue yɛ ɔ kle kɛ Klistfuɛ klikli’m be jasin fɛ bolɛ’n i bo guali kpa ɔ?

⁴ Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be si kɛ jasin fɛ’n i bolɛ’n su yoman pɔpɔ. Sanngɛ, be boli i Zerizalɛmu lɔ nin Samari nin nvle wie’m be nun. Kɛ i afuɛ 30 fá jú’n, be kwla seli kɛ be boli jasin fɛ sɔ’n “kleli asiɛ’n sufuɛ’m be kwlaa.” Ɔ maan, sran kpanngban be kacili Klistfuɛ. (Kol. 1:6, 23) I wie yɛle kɛ, akoto Pɔlu boli jasin fɛ’n nvle kun mɔ nzue bo sin yiɛ i’n i su lɔ. Be flɛ nvle sɔ’n kɛ Sipri. Lɔ siefuɛ’n mɔ be flɛ i kɛ Sɛrzis Polisi’n, ɔ fali Ɲanmiɛn ndɛ mɔ Pɔlu kannin’n su. Afin, ndɛ mɔ Pɔlu “kle’n ɔ boli i nuan kpa naan w’a lafi su.”​—An kanngan Sa Nga Be Yoli’n 13:6-12 nun.

5. (a) ?Nda benin yɛ Zezi tɛli i sɔnnzɔnfuɛ mun ɔn? (b) ?Klistfuɛ klikli’m be blɛ liɛ’n i su ndɛ benin yɛ fluwa kun kannin ɔn?

⁵ Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be si kɛ be bɔbɔ be fanngan nun’n, be kwlá boman jasin fɛ’n asiɛ wunmuan’n su. Zezi bɔbɔ tali be nda kɛ ɔ nin be o nun, naan Ɲanmiɛn wawɛ’n wá tín be. (Mat. 28:20) Sanngɛ sa uflɛ wie’m be ti’n, Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m bé kwlá dí junman dan sɔ’n. Fluwa kun m’ɔ kan laa sa’m be ndɛ’n se kɛ blɛ nga Klistfuɛ klikli’m be boli jasin fɛ’n, ɔ leman wunsu. Ɔ yoli blɛ kpa dan. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, Klistfuɛ’m be buli i kɛ Ɲanmiɛn yɛ ɔ sieli blɛ sɔ’n mannin be naan be bo jasin fɛ’n niɔn.

6. (a) ?Ngue yɛ like suanlɛ nga, ɔ́ wá kɛ́n i ndɛ ɔ? (b) ?Ngue yɛ like suanlɛ ng’ɔ́ bá lɛ’n, ɔ́ wá kɛ́n i ndɛ ɔ?

⁶ ?Zoova yɛ ɔ siesieli sa mun naan Klistfuɛ klikli’m be bo jasin fɛ’n be blɛ su ɔ? Biblu’n kleman sɔ. Like nga e si i’n yɛle kɛ, Zoova kunndɛ kɛ i sufuɛ’m be bo jasin fɛ’n. Sanngɛ Satan liɛ’n, ɔ kunndɛman kɛ be yo sɔ. Like suanlɛ nga wá kán ninnge wie mɔ be ti’n, Klistfuɛ klikli’m be kwla boli jasin fɛ’n be ndɛ. Kpɛkun, like suanlɛ ng’ɔ́ bá lɛ’n wá kán ninnge wie mɔ be ti’n, e kwla bo jasin fɛ’n andɛ lele e ju asiɛ’n i awieliɛ’n be ndɛ.

7. (a) ?Ngue ti yɛ jasin fɛ’n bolɛ’n w’a yoman kekle Rɔmufuɛ’m be famiɛn diwlɛ’n nun ɔn? (b) ?Blɛ sɔ’n i su ndɛ benin yɛ fluwa kun kannin ɔn?

⁷ Klistfuɛ klikli’m be blɛ su’n, jasin fɛ’n bolɛ’n w’a yoman kekle Rɔmufuɛ’m be famiɛn diwlɛ’n nun. Afin blɛ sɔ’n nun’n, lika’n yoli fɔuun. Be nga be kunndɛ kɛ bé jáso Rɔmu famiɛn’n i wun’n, be tu be fɔ kekle kpa. Sanngɛ kɛ nga Zezi fa kannin’n sa’n, alɛ kunlɛ’n w’a wieman mlɔnmlɔn. Afin, cɛn kunngun be tili “alɛ i wun ndɛ nin i nganniɛn” mun. (Mat. 24:6) I wie yɛle kɛ afuɛ 70 nun’n, Rɔmufuɛ’m be ko sacili Zerizalɛmu klɔ’n. Kpɛkun, be kunnin alɛ famiɛn diwlɛ’n i lika uflɛ wie’m be nun cɛn kunngun. Sanngɛ i kwlaa m’ɔ yoli o, fɔuun trannin Rɔmufuɛ’m be famiɛn diwlɛ’n nun. Ɔ yoli sɔ lele afuɛ 200 tra su bɔbɔ. Ɔ maan, Zezi i sɔnnzɔnfuɛ’m be kwla boli jasin fɛ’n klɔ’m be su. Fluwa kun seli kɛ: “Awlanmannun’n, be nin a wunman famiɛn diwlɛ kun mɔ i nun tɔli fɔuun lele ɔ cɛli kpa kɛ ngalɛ’n sa ɔ.”

8. ?Kɛ mɔ Rɔmufuɛ’m be famiɛn diwlɛ’n i nun yoli fɔuun ti’n, ngue yɛ Klistfuɛ’m be kwla yoli ɔ?

⁸ Kɛ Zezi wuli mɔ i afuɛ kɔe 300 sinnin’n, fluwa sifuɛ dan kun o lɛ’n, be flɛ i kɛ Orizɛni. Ɔ kannin blɛ mɔ Rɔmufuɛ’m be famiɛn diwlɛ’n i nun yoli fɔun’n i ndɛ. Ɔ seli kɛ Rɔmufuɛ’m be sieli nvle kpanngban. I sɔ’n ti’n, Klistfuɛ’m be kwla boli jasin fɛ’n nvle kwlaa sɔ’m be nun. Rɔmufuɛ’m be famiɛn diwlɛ’n nun’n, ndɛnngan w’a tɔman nvlenvle’m be afiɛn. Sran’m be trannin fɔuun klɔ’m be kwlaa be su. I sɔ’n ti’n, aunjuɛ nin sran klolɛ ndɛ mɔ Klistfuɛ’m be kan’n, sran sunman be kwla sieli be su be nuan bo. Kannzɛ bɔbɔ be kleli be yalɛ cɛn kunngun’n, sanngɛ be kwla boli jasin fɛ’n lika kwlaa.​—An kanngan Rɔmfuɛ Mun 12:18-21 nun.

9, 10. ?Ngue ti yɛ klɔ’m be su kɔlɛ’n w’a yoman kekle ɔ?

⁹ Rɔmu siefuɛ’n yoli maan be yili akpɔ mun i famiɛn diwlɛ’n nun. Akpɔ sɔ’m be kwla ju kilo 80.000 tra su. Ɔ yoli sɔ naan i sonja’m b’a kwla sinsin klɔ’m be kwlaa be su ndɛndɛ naan b’a sasa famiɛn diwlɛ’n. Akpɔ sɔ’m be ti’n, Klistfuɛ’m be kwla ko boli jasin fɛ’n lika kwlaa. Aawlɛ flɛnnɛn nun o, oka’m be su o, ɔ nin lika uflɛ wie’m be nun.

¹⁰ Nán akpɔ kpakpa’m be ngunmin yɛ Rɔmufuɛ’m be yili be ɔ. Nzue nga be sin be famiɛn diwlɛ’n nun’n, be tikeli be nin jenvie’n be aɲialiɛ mun. Ɔ maan, be kwla fa be waka alie mun nin be mmeli mun be kɔ klɔklɔ’m be su. Kan kwlaa nga Klistfuɛ’m bé kɔ́’n, be usaman be fluwa. Asa ekun’n, kodiawiefuɛ’m b’a sɔnman. Afin, be si kɛ sɛ sonja’m be tra be’n, bé tú be fɔ kekle kpa. Pɔlu nin i wiengu’m be fuli mmeli’m be nun be ko boli jasin fɛ’n Rɔmufuɛ’m be famiɛn diwlɛ’n nun. Kannzɛ blɛ sunman be mmeli’n utuli’n, sanngɛ Ɲanmiɛn Ndɛ’n kleman kɛ kodiawiefuɛ’m be kleli be yalɛ.​—2 Kor. 11:25, 26.

11. ?Ngue ti yɛ Klistfuɛ’m be boli jasin fɛ’n i Glɛki nun ɔn?

¹¹ Be flɛ Glɛki famiɛn kun kɛ Alɛkzandri. Famiɛn sɔ’n, ɔ sieli nvle kpanngban. Ɔ maan, nvle sɔ’m be nunfuɛ’m be suannin Glɛki’n i kanlɛ. Be flɛli aniɛn sɔ’n kɛ “Koinɛ.” Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, Rɔmufuɛ’m be wa sieli nvle sɔ’m be nun sunman. Kɛ mɔ nvle sɔ’m be kan Glɛki ti’n, Klistfuɛ’m be boli jasin fɛ’n i aniɛn sɔ’n nun wie. Asa ekun’n, Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be klɛli Ebre nun’n, Zuifu nga be tran Ezipti mɛn’n nun’n, be kacili i Glɛki nun. Be flɛli i kɛ Sɛptanti. Sran sunman be si i kpa. Be nga Ɲanmiɛn fali be kɛ be klɛ i Ndɛ’n, be nun wie’m be klɛli i Glɛki nun. Kɛ mɔ Glɛki’n i nun ndɛ mma’m be sɔnnin’n ti’n, Ɲanmiɛn ndɛ’n i nun yiyilɛ aniɛn sɔ’n nun’n w’a yoman kekle. Ɔ maan, be bo yoli kun be suli Ɲanmiɛn.

12. (a) ?Ngue yɛ be fa kacili nnɛn kplo’m be su klɛlɛ’n niɔn? (b) ?Ngue ti yɛ ɔ ti kpa tra nnɛn kplo’n niɔn? (c) ?Blɛ benin nun yɛ Klistfuɛ’m be nun sunman be fali fluwa sɔ’n be dili junman kpa ɔ?

¹² ?Ngue yɛ Klistfuɛ klikli’m be fa boli jasin fɛ’n niɔn? Ndɛ nga Ɲanmiɛn fa mannin sran mun kɛ be klɛ’n, be klɛli be nnɛn kplo’m be su. Kplo sɔ mun yɛ be fa boli jasin fɛ’n niɔn. I sɔ’n timan pɔpɔ. Afin, sɛ sran kun waan ɔ́ kánngan nun’n, ɔ fata kɛ ɔ trɛ nun. Kpɛkun kɛ ɔ wie nun kanngan’n, ɔ fata kɛ ɔ ɲɔnɲɔn i. I sɔ yolɛ ti afɛ. Kplo’n kusu’n, i bue kun  su yɛ be kwla klɛ ɔ. I wie yɛle kɛ, Zezi Klist i jasin fɛ nga Matie klɛli’n, ɔ klɛ kplo wunmuan kun su. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, be wa klɛli Ɲanmiɛn ndɛ’n fluwa nɲa kanngan wie’m be su. Kɛ be ko kpa’n, ɔ kaci fluwa wunmuan kun. Ɔ maan, sɛ sran kun waan ɔ́ kánngan ndɛ mma kun nun’n, i kunndɛlɛ’n timan kekle. Fluwa sifuɛ nga be kan laa sa’m be ndɛ’n, be waan Klistfuɛ’m b’a sisiman be bo naan b’a fa fluwa sɔ mun b’a di junman. Kɛ afuɛ nga be flɛ i 100 sinnin bɔbɔ’n, Klistfuɛ’m be nun sunman be fali fluwa sɔ’n dili junman titi.

13, 14. (a) ?Wafa sɛ yɛ Pɔlu fali Rɔmufuɛ’m be mmla’n tili i wun ɲanman nun ɔn? (b) ?Wafa sɛ yɛ Rɔmufuɛ’m be mmla’n yoli Klistfuɛ’m be ye ɔ?

¹³ Klistfuɛ klikli’m be blɛ su’n, Rɔmufuɛ’m be mmla’n nun’n, be yoman sran ng’ɔ ti Rɔmufuɛ’n i tɛtɛ. Klistfuɛ’m be fali mmla sɔ’n tili be wun ɲanman nun kpa. I wie yɛle Pɔlu liɛ’n. Kɛ cɛn kun ɔ́ bó jasin fɛ’n Zerizalɛmu lɔ’n, Rɔmu sonja’m be trɛli i. Be kunndɛli kɛ bé bó i. I lɛ nun’n, ɔ fali be mmla’n kpɛnnin be wla. Ɔ usali be kɛ: “?Rɔmfuɛ kun bɔ be nian di-mɛn i jɔlɛ’n, an kwla tɔ i su bo i?” Pɔlu seli be kɛ ɔ ti Rɔmufuɛ. Kɛ ɔ yoli sɔ’n, “kpɛkuun be bɔ be bali i sa usalɛ’n, be cuɛnnin be wun. Kɛ sonja akpi su kpɛn’n wunnin kɛ Pɔl ti Rɔmfuɛ’n, srɛ kunnin i kpa, afin ɔ maan be cili i.”​—Yol. 22:25-29.

¹⁴ Kɛ Pɔlu bó jasin fɛ’n Filipu lɔ’n, Rɔmufuɛ’m be mmla’n ti’n, b’a yomɛn i tɛtɛ. (Yol. 16:35-40) Kɛ ɔ juli Efɛzi lɔ’n, klɔ’n sufuɛ’m be kwlaa be kejeli nun be yoli oyooyo. Sanngɛ, klɔ’n su fluwa klɛfuɛ’n guali be ase. Kpɛkun, wafa nga Rɔmufuɛ’m be mmla’n kle kɛ be siesie ndɛ’n, ɔ fa kpɛnnin be wla. (Yol. 19:35-41) Sezare lɔ liɛ’n, Pɔlu seli kɛ ɔ́ fɛ́ i ndɛ’n kɔ́ Rɔmu siefuɛ’n i ja su. Kɛ ɔ juli lɔ’n, ɔ kannin Ɲanmiɛn ndɛ’n i juejue su kpa. (Yol. 25:8-12) Nanwlɛ, Rɔmufuɛ’m be mmla’n yoli Klistfuɛ’m be ye dan. Yɛle kɛ, be kwla “jran jasin fɛ’n su maan ɔ taka kpa.”​—Fil. 1:7.

15. ?Nin yɛ Zuifu sunman be trannin ɔn?

¹⁵ Like kun ekun ti’n, Klistfuɛ klikli’m be kwla boli jasin fɛ’n asiɛ wunmuan’n su. Yɛle kɛ, b’a tranman Izraɛli  lɛ ngunmin. Sanngɛ, be trannin nvle kpanngban be nun. Afin laa nun’n, Asirifuɛ’m be trali Zuifu wie’m be lomuɛn ɔli be mɛn’n nun. Kɛ ɔ́ kɔ́ i ɲrun’n, Babilɔnifuɛ’m be trali be lomuɛn ekun ɔli be mɛn liɛ’n nun. I sin ekun’n, kɛ Pɛrsifuɛ’m be kwlali Babilɔnifuɛ mun’n, Zuifu’m be trannin be mɛn’n nun lɔ wie. (Ɛst. 9:30) Ɔ maan Zezi blɛ su’n, nn Zuifu wie’m be o Azi mɛn’n nun, Glɛki mɛn’n nun, Mezopotami nin Ezipti, ɔ nin sran ble mɛn’n i nglo lɔ lika wie’m be nun. Fluwa sifuɛ wie’m be waan sran nga be trannin Rɔmufuɛ’m be famiɛn diwlɛ’n nun’n, be ti sran miliɔn 60. Naan be nun sran miliɔn 4 tra su be ti Zuifu. Kan kwlaa nga Zuifu’m be trannin lɛ’n, be takali be Ɲanmiɛn sulɛ’n.​—Mat. 23:15.

16, 17. (a) ?Kɛ mɔ Zuifu’m be trannin nvle kpanngban nun’n ti’n, mmlusuɛ benin yɛ nvle sɔ’m be nunfuɛ sunman be ɲɛnnin i ɔ? (b) ?Ngue yɛ Zuifu’m be yoli i laa mɔ andɛ’n, Klistfuɛ’m be yo wie ɔ?

¹⁶ Kɛ mɔ Zuifu’m be trannin nvle kpanngban nun’n ti’n, nvle sɔ’m be nunfuɛ sunman be suannin Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga i klikli nun be klɛli i Ebre nun’n. Kpɛkun, be sili like nga Zuifu’m be lafi su’n. I wie yɛle kɛ, be wunnin i wlɛ kɛ Ɲanmiɛn Kpli’n ti kunngba cɛ. Naan be nga be waan bé sú i’n, ɔ fata kɛ be nanti i mmla’n su. Asa ekun’n, be wunnin i wlɛ kɛ Moizi Mmla’n nin Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ’m be ndɛ nga be klɛli’n, be nun sunman kan Mɛsi’n i ndɛ. (Lik 24:44) Ɔ maan i Zuifu o, i be nga be timan Zuifu o, be wunnin jasin fɛ’n mɔ Klistfuɛ’m be bo’n i nun ndɛ sunman be wlɛ. Pɔlu kunndɛli kɛ ɔ́ bó jasin fɛ’n klé sran nga be kwla sie be su i nuan bo’n. I sɔ’n ti’n, ɔ wluli Zuifu’m be Ɲanmiɛn ndɛ suanlɛ nin i srɛlɛ sua’m be nun titi. Yɛ ɔ yiyili Ɲanmiɛn Ndɛ nga be klɛli’n i nun kleli be.​—An kanngan Sa Nga Be Yoli’n 17:1, 2 nun.

¹⁷ Zuifu’m be yiali titi be suli Ɲanmiɛn be Ɲanmiɛn ndɛ suanlɛ nin i srɛlɛ sua’m be nun. Kɛ be yia’n, be sro jue, be srɛ Ɲanmiɛn. Kpɛkun, be koko Ɲanmiɛn Ndɛ’n i su yalɛ. I sɔ wie yɛ andɛ Klistfuɛ’m be yo ɔ.

18, 19. (a) ?Ngue ti yɛ Klistfuɛ klikli’m be blɛ liɛ’n, ɔ yoli blɛ kpa dan ɔn? (b) ?Zoova i su like benin yɛ like suanlɛ nga kleli wɔ ɔ?

¹⁸ Klistfuɛ klikli’m be blɛ liɛ’n, ɔ yoli blɛ kpa dan. Rɔmufuɛ’m be famiɛn diwlɛ wunmuan’n nun yoli fɔuun. Sran kpanngban be kannin aniɛn kunngba’n. Yɛ Rɔmufuɛ’m be mmla’n ti’n, be yoman sran’m be tɛtɛ. Asa ekun’n, klɔ’m be su kɔlɛ’n w’a yoman kekle. Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga i klikli nun be klɛli i Ebre nun’n, nvle kpanngban be nunfuɛ sunman be wa sili nun. Yɛ be wa sili like nga Zuifu’m be lafi su’n. I kwlaa sɔ’n ti’n, Zezi i sɔnnzɔnfuɛ klikli’m be kwla boli jasin fɛ’n i kpa.

¹⁹ Afuɛ kɔe 400 ka naan Zezi w’a ba asiɛ’n su’n, Glɛki’m be fluwa sifuɛ dan kun o lɛ be flɛ i kɛ Platɔn. Ɔ seli kɛ sran fi kwlá siman e Yifuɛ’n, naan se kɛ ɔ́ kɛ́n i ndɛ klé i wiengu. Sanngɛ, Zezi seli kɛ: “Like nga sran kwlɛ-mɛn i yo’n, Nyanmiɛn kwlɛ i yo.” (Lik 18:27) Ɲanmiɛn m’ɔ yili nglo nin asiɛ’n, ɔ kunndɛ kɛ sran’m be si i. Asa ekun’n, Zezi seli i sɔnnzɔnfuɛ mun kɛ: ‘An wɔ ko kle nvlenvle’n kwlaa be like maan be kaci n sɔnnzɔnfuɛ.’ (Mat. 28:19) Ɲanmiɛn Zoova i fanngan nun yɛ be kwla di junman sɔ’n niɔn. Like suanlɛ ng’ɔ́ bá lɛ’n, ɔ́ wá kán like nga ti yɛ andɛ e kwla bo jasin fɛ’n i mɛn wunmuan’n nun’n i ndɛ.