Ɲanmiɛn srɛlɛ kun mɔ sran kpanngban be si i kpa’n, yɛle nga Zezi fa kleli i sɔnnzɔnfuɛ mun’n. Srɛlɛ sɔ’n wo Ɲanmiɛn Ndɛ’n i bue nga be flɛ i kɛ Aenguɛ Uflɛ’n i nun. Srɛlɛ sɔ’n i bo bolɛ nun’n be se kɛ: “E Si m’ɔ o ɲanmiɛn su lɔ’n, maan ɔ dunman’n yo sanwun.” (Matie 6:9) Sanngɛ Ɲanmiɛn i dunman sɔ’n, mɔ Angle’n nun be se kɛ “Jehovah” (Wawle’n se kɛ Zoova), kpɛ sunman’n ɔ nunman Angle’n nun Biblu’m be nun. Sanngɛ amuin wie’m be dunman o Biblu sɔ’m be nun. Be nun wie mun yɛle Zesi nin Ɛɛmɛsi ɔ nin Atemisi. ?Ɔ maan sɛ amuin’m be dunman o Biblu’n nun’n niɔn, ɔ fataman kɛ Ɲanmiɛn Kpli mɔ Biblu’n fin i’n i dunman’n tran nun wie?—Sa Nga Be Yoli’n 14:12; 19:35; 2 Timote 3:16.

 Be nga be kacili Biblu’n nun ndɛ’n i Angle nun’n, be nun kun suan Lanselo Sadiwɛli, yɛ kun suan Frederiki Paakɛɛ. Be waan ɔ fata kɛ be fa Ɲanmiɛn i dunman’n be sie i osu’n nun Aenguɛ Uflɛ’n nun. ?Ngue ti yɛ be se kɛ be fa sie i osu’n nun-ɔn? Afin be wunnin i wlɛ kɛ Ɲanmiɛn i dunman’n wo Biblu’n i bue sɔ’n nun laa. Sanngɛ sran wie’m be wa yili. ?Ngue yɛ maan be wunnin i wlɛ sɔ-ɔ?

 Be klɛli Biblu’n i bue nga be flɛ i kɛ Aenguɛ Laa’n Ebre nun. Sran wie’m be niannin i nun ndɛ’n su be klɛli i fluwa uflɛ su. Sadiwɛli nin Paakɛɛ be si kɛ Ɲanmiɛn i dunman’n wo Aenguɛ Laa’n i nun kpɛ akpi kpanngban. Ɔ maan be usali be wun kɛ ngue ti yɛ dunman sɔ’n nunman Aenguɛ Uflɛ’n i nun wie-ɔ. a Asa’n, Sadiwɛli sieli i nzɔliɛ kɛ ɔ ju wie’n be bo Aenguɛ Laa’n i nun ndɛ wie’m be su Aenguɛ Uflɛ’n nun. I wie yɛle ndɛ “Zoova i anzi’n.” Sanngɛ ɔ wunnin kɛ be nga be klɛli Aenguɛ Uflɛ’n i nun ndɛ’n fluwa uflɛ su’n, be yili Ɲanmiɛn i dunman’n kpɛkun be fali ndɛ Kiriɔsu be sieli i osu. Ndɛ sɔ’n i bo’n yɛle “Min.”—2 Famiɛn Mun 1:3, 15; Sa Nga Be Yoli’n 12:23.

 Ka naan Sadiwɛli nin Paakɛɛ b’a yi Biblu nga be kacili i Angle nun’n i nglo bɔbɔ’n, sran wie mɔ be kacili Aenguɛ Uflɛ’n i Angle nun’n be fali Ɲanmiɛn i dunman’n be sieli i osu’n nun. Sanngɛ Biblu’n i lika kunngun wie’m be nun yɛ be yoli sɔ-ɔ. b Ka naan afuɛ 1863 w’a ju’n, Paakɛɛ kacili Aenguɛ Uflɛ’n i Angle’n nun. (A Literal Translation of the New Testament) Biblu sɔ’n nun’n, ɔ fali Ɲanmiɛn dunman’n sieli i lika kpanngban nun. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n nn fluwa kacifuɛ wie fi nin-a yoman sɔ. ?Sanngɛ Lanselo Sadiwɛli nin Frederiki Paakɛɛ be su ndɛ benin ekun yɛ e si i-ɔ?

 Lanselo Sadiwɛli (1808-1861) ti avoka, yɛ i si’n suan Lanselo Sadiwɛli wie. I si’n ti Angle famiɛn’n i mantanfuɛ klikli’n. Sadiwɛli kɔ Angle Asɔnun’n i nun. Kannzɛ ɔ lafi su kɛ Ɲanmiɛn ti sran nsan’n, sanngɛ ɔ buli Ɲanmiɛn dunman’n i like dan. Ɔ seli titi kɛ “Ɲanmiɛn i dunman ZOOVA’n leman wunsu.” Matie nin Marki fluwa ng’ɔ kacili be Angle nun’n be nun’n ɔ boli Ɲanmiɛn i dunman “Zoova’n” kpɛ 28 Biblu bɔbɔ ba’n nun. Kpɛkun ɔ boli dunman sɔ’n kpɛ 465 Biblu’n i lika uflɛ wie’m be nun.

 Kɔlɛ’n, Aenguɛ Laa’n mɔ be klɛli i Ebre nun’n i nun yɛ Sadiwɛli wunnin Ɲanmiɛn i dunman’n niɔn. Ɔ seli kɛ fluwa kacifuɛ nga kɛ bé káci Aenguɛ Laa’n i Glɛki nun’n, be fali ndɛ Kiriɔsu be sieli Ɲanmiɛn i dunman’n i osu’n, “be diman nanwlɛ.”

 Biblu nun ndɛ mma klikli nga i nun’n, Sadiwɛli boli dunman “Zoova’n,” yɛle Matie 1:20. Ndɛ mma sɔ’n i wun lɛ’n, ɔ klɛli i kɛ: “ZOOVA yɛ ɔ fata kɛ be klɛ i ndɛ [Kiriɔsu] m’ɔ o ndɛ mma nga nun’n, ɔ nin ndɛ mma uflɛ wie’m be nun’n i nun-ɔn. Ɲanmiɛn i dunman’n niɔn. Yɛ ɔ ti cinnjin kpa kɛ, kɛ bé káci Biblu’n i Angle nun’n be fa dunman sɔ’n be sie i osu’n nun.” Ɔ kan guali su kɛ: “Sɛ e waan é mánmán Ɲanmiɛn’n, ɔ fata kɛ e yo sɔ. I bɔbɔ seli kɛ ɔ suan ZOOVA. Ɔ maan ɔ fata kɛ e fɛ i dunman sɔ’n e fa flɛ i.” Ɔ seli ekun kɛ: “Biblu nga e le i’n, Ɲanmiɛn i dunman ZOOVA wo nun kunngba kunngba. […] Be fali E Min’n be klɛli i Ɲanmiɛn i dunman kpakpa’n i osu. Kɛ be flɛ Ɲanmiɛn kɛ E Min’n . . . i sɔ’n nin i fataman kaan sa.” Ɔ seli kɛ i bɔbɔ’n, i nvle’n nun lɔ’n nin i awlo lɔ’n sran’m be flɛ i “E Min” wie.

 Sadiwɛli yili Matie fluwa ng’ɔ kacili i angle nun’n i nglo afuɛ 1859 nun. Kpɛkun ɔ kacili Marki fluwa’n ukali Matie su yɛ ɔ yili be nglo afuɛ 1861 nun. Sanngɛ w’a kwlá guɛmɛn i junman’n i bo. Afin afuɛ 1861, Zanvie i le 11 su’n, ɔ wuli. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n nn ɔ le afuɛ 52. Sanngɛ junman ng’ɔ dili’n w’a yoman ngbɛn.

 Bian kun mɔ be flɛ i kɛ Frederiki Paakɛɛ (1804-1888) wa wunnin Matie fluwa nga Sadiwɛli kacili’n. Bian sɔ’n ti aata difuɛ yɛ ɔ tran Lɔndru. Kɛ ian sɔ’n ɲannin afuɛ kɔe 20, ɔ kunndɛli kɛ ɔ́ káci Aenguɛ Uflɛ’n i Angle’n nun. Sanngɛ i liɛ’n ɔ lafiman su kɛ Ɲanmiɛn ti sran nsan kɛ Sadiwɛli sa. Ɔ klɛli i kɛ: “[Maan] asɔnun’n m’ɔ ti [Ɲanmiɛn] i awlɛn su Ba’n i liɛ’n i nunfuɛ’m be kwlaa […] be sɔ ndɛ ng’ɔ ti nanwlɛ’n nun […] naan be su Ɲanmiɛn Kpli Zoova kunngba.” Asa’n Paakɛɛ sieli i nzɔliɛ kɛ, kɛ mɔ be nga be klɛli Aenguɛ Uflɛ’n fluwa uflɛ su’n, be fali ndɛ Kiriɔsu kunngba’n be kannin e Min Ɲanmiɛn nin e Min Zezi be ndɛ’n ti’n, be wunman ngbaciɛ ng’ɔ o be nɲɔn be afiɛn’n. Ɔ maan kɛ ɔ wunnin kɛ ndɛ mma wie’m be nun’n, Sadiwɛli fali dunman “Zoova” sieli i ndɛ Kiriɔsu i osu’n, ɔ yoli i fɛ.

 ?Ngue yɛ ɔ ukali Paakɛɛ naan w’a wun ndɛ kwlaa sɔ’m be wlɛ-ɔ? Yɛle kɛ ɔ suannin Glɛki aniɛn’n i su like. Ɔ maan ɔ kwla klɛli Glɛki aniɛn’n i kanlɛ’n i su fluwa wie mun. Asa’n ɔ yoli Angle lɔ Biblu’n i su like suanfuɛ’m be anuannzɛ kun i nunfuɛ. Anuannzɛ sɔ’n i nunfuɛ’m be kunndɛ lalafuɛ fluwa’m be nun like naan bé káci Biblu’n i Angle nun kpa. Aenguɛ Uflɛ klikli nga Paakɛɛ kacili’n, afuɛ 1842 nun yɛ ɔ boli i nglo yilɛ bo-ɔ. Ɔ fiteli buebue. c

 Paakɛɛ klɛli fluwa wie mɔ be tɛ kosan nga’m be su-ɔ: “?Kɛ be se kɛ Kiriɔsu’n, blɛ benin nun yɛ be fa kan Zezi ndɛ-ɔ, yɛ blɛ benin nun yɛ be fa kan Ɲanmiɛn Kpli i ndɛ-ɔ?” “?Ngue ti yɛ kpɛ sunman’n be fa ndɛ Kiriɔsu’n m’ɔ ti manmanlɛ dunman’n be fa kaci sran dunman-ɔn?”

 Paakɛɛ wa wunnin Matie fluwa nga Sadiwɛli kacili m’ɔ fiteli afuɛ 1859 nun’n ɔ nin ndɛ Kiriɔsu’n i su ndɛ nga Sadiwɛli kannin’n. I sɔ’n ti’n, ɔ wunnin i wlɛ ndɛ mma wie’m be nun’n, lika nga be klɛli Kiriɔsu lɛ’n, “ɔ fata kɛ be klɛ Zoova” lɛ. Ɔ maan Aenguɛ Uflɛ ng’ɔ kacili’n ɔ wa kacili i uflɛ. Yɛ lika kwlaa nga kɛ ɔ niɛn i sa’n ɔ fata kɛ be klɛ dunman “Zoova” lɛ’n ɔ klɛli. I sɔ’n ti’n, Aenguɛ Uflɛ ng’ɔ kacili m’ɔ fiteli afuɛ 1863 nun’n, Ɲanmiɛn dunman’n wo nun kpɛ 187. (A Literal Translation of the New Testament) Kɛ e niɛn i sa’n, Biblu i bue nga be klɛli i Glɛki nun mɔ be kacili i Angle nun’n, i klikli nga Ɲanmiɛn dunman’n wo i wunmuan’n nun’n yɛ ɔ o lɛ-ɔ. d

 Asa ekun’n afuɛ 1864 nun’n, Paakɛɛ kannin Aenguɛ Uflɛ nga i bɔbɔ kacili’n ɔ nin nga Asɔnun’n kacili’n boli nun maan ɔ yoli fluwa kunngba. (A Collation of an English Version of the New Testament . . . With the Authorized English Version.) Sa nga ti yɛ ɔ yoli sɔ’n yɛle kɛ i waan ɔ́ klé ngbaciɛ ng’ɔ o i Biblu liɛ’n nin Biblu uflɛ sɔ’n be afiɛn’n. e

 Kɛ ɔ ko yo naan sran’m b’a wun i wlɛ kɛ ɔ ti cinnjin kɛ be fa Ɲanmiɛn i dunman’n be sie i osu nun’n, Paakɛɛ boli ndɛ mma wie mɔ be fin Asɔnun’n i Biblu’n liɛ’n nun’n be su. Be nun kun yɛle Rɔmunfuɛ Mun 10:13. Biblu sɔ’n nun’n, be seli kɛ: “Afin sran kwlaa ng’ɔ bo e Min’n i dunman’n, ɔ́ fíte nun.” Ɔ maan Paakɛɛ usali kɛ: “?Sɛ sran kun kanngan ndɛ mma sɔ m’ɔ fin Asɔnun’n i Biblu’n nun’n i nun’n, ɔ́ kwlá sí kɛ Zoova ndɛ yɛ be su kan naan nɛ́n i Wa Zezi Klisi m’ɔ ti e Min’n […] i ndɛ yɛ be kan-ɔn?”

 Paakɛɛ boli kalɛ dan kpa naan w’a yi i fluwa mun w’a man sran mun. I kpa’n bɔbɔ’n, afuɛ nuan kunngba nun’n, kalɛ ng’ɔ boli’n sɛ e fa kaci e sika liɛ’n nun’n, ɔ tra miliɔn 80. Asa ekun’n ɔ fɛli i fluwa wie mun mannin i sifuɛ mun nin Katoliki asɔnun’n i su kpɛn mun naan be nian sɛ be ti kpa-o.

 Fluwa nga Paakɛɛ klɛli be’n, ɔ nin Biblu’n ng’ɔ kacili’n b’a yimɛn i kaka. Fluwa sifuɛ dandan wie’m be srili i i fluwa sɔ’m be ti. I sɔ mɔ be yoli’n kle kɛ junman dan nga Paakɛɛ nin Sadiwɛli ɔ nin sran uflɛ wie’m be dili naan b’a fa Ɲanmiɛn i dunman bɔbɔ ba’n b’a sie i osu’n nun Angle Biblu’n nun’n, b’a bumɛn i like fi.

 Sɛ ɔ waan á sí nun kpa ekun’n, nian video nga. Ɔ di miniti blu: Expositions au musée de Warwick : « La Bible et le nom divin »