“Hiai hiés hi nyi mahol ma teknôlôji, ma njôôñ yi ni ma nyiña nkus iloo tjai tjodisôna ikepam nano . . . Ndi i mpôôna le hiai hini hi yé hi bisu i jôbna nkoñ isi ikété yubda i pes mam ma m’bô, ni ma moni, ni i ôbôs homa bôt ba niñil.”​—The Global Risks Report 2018, World Economic Forum.

INYUKI NGANDAK BÔT I I NYI JAM LI I GWÉ NDUÑA INYU BILÔL GWAP NI BI NKOÑ ISI? DI WAN KI NDÉK BISAÑ BI DI YÉ I JO.

• SAÑ I TAT INTERNET: Lipep li manwin ba nsébél le The Australian li nkal le: “Hala a nlet ndigi, let ni let i yuuga tole i jôp i internet. Inyule a yé liyééne li balalna boñge, ba kônha bôt woñi, ba bunda bôt, ni mintonba mi bôt. I yoñba môl ma bôt inyu lôk bape i yé malôga ma ma nhoo ngandak i nkoñ isi. . . . Internet a nyible ngim bôt ipe njel i yila bibéba bi bôt kiyaga kiki bo​—bôt ba bihéñba ni ba miñem mimbe.”

• BÔT BA GWÉ MONI ILOO BAPE: Ñañga u ntôñ ba nsébél le Oxfam u ñunda le ibale ba pôdna lingwañ li bôt juem ba ba nlôôha ba ngwañ hana nkoñ isi, lingwañ li, li kôli ni li diyeyeba di bôt ba nkoñ isi wonsôna nkabak ngélé iba. Oxfam a nkônde kal le: “Kiki nkus wés u mal, hala a mboñ le lingwañ jolisôna li nke i moo ma ndék bôt to ibale diyeyeba bi gwé bé to yom, ngandak ikété yap i bak bôda.” Kiki bôt ba nloowa moni, ngim bôt i nkon woñi le hala a nla tinde bôt bape i bôdôl boñ lisanda.

• GWÉT NI NDÉÉÑGA: Ntôñ u ba nsébél le Haut Comissariat des Nations unies pour les refugiés (HCR) u bi kal i nwii 2018 le: “Di mah bé tehe limut li nke i mayo kiki i len ini. . . . Hiki batjaktjak iba ba ba ntagbe, mut wada a yé nyégsaga i ke i mayo.” Iloo 68 didun ma bôt ma bi tjôô mambai map inyu gwét ni ndééñga.

• I ÔBÔS HOMA BÔT BA BINAM NI BINUGA BA NIÑIL: Ñañga u The Global Risks Report u nwii 2018 u ntoñol le: “Nsoñgi u ngim mintén mi bikai ni mi binuga u mpala sôs, kayéle bi yé bebee ni tjiba. Yak li hindis mbebi ni tuye li nlôôha tééñga mbôô u bôt ba binam.” I yé ki le nsoñgi u bitandi, bililimba, dison ni bipe ki hala u nsôs ngandak ikété biloñ. Kiki gwon bi mboñ le bisem bi bikai bi tjama inyu ti bipe, bôt ba njôôñ yi ba mbéhe bés le “bihégél bi, bi nsôk bi tjiba gwobisôna,” inyule nsoñgi wap u yé sôs. Yak bihégél bi ndip tuye bi yé wo. Bôt ba njôôñ yi ba nhégda le bebee le pes yada i bihégél bi ndip tuye i bi wo munu 30 ma nwii ma ntip tagbe.

Baa di yé le di lona mahéñha ma ma kôli inyu boñ le nkoñ isi u ba ikété nsañ ni nwee? Ngim bôt i nhoñol le i mbéda le ba niiga bôt inyu jam li. Ibale hala, umbe ntén yigil u mbéda? I gwigil bi bi noñ, bi ga timbhe mambadga ma.