Nayrïr cristianonakampi romankir diosanakampi

BITINIA marka apnaqir plinio sat jaqix akham sasaw Roma marka jilïr apnaqir Trajanorux mä qillqat apayatayna: “Nayan ukar cristianjam apanipki ukanakarux akhamwa uñjta. Nayraqatxa, cristianütati sasaw jisktʼta. Ukat cristianütwa sirinakarux paya jan ukax kimsa kutiw sustjañampi jisktʼtxa; ukat cristianütwa sasipkaki ukanakarux jiwaraytwa” sasa. Ukat niyakixay yaqhipax Cristor arkañat jithiqtasin Roma markat apanit Cesaran estatuapampir ukat yaqha diosanakampir yupaychapxchïnxa, akham sasaw jupanakat Pliniox sarakitayna: “Jupanakarux aliqakiw antutxta” sasa.

Uka nayra cristianonakax janiw marka apnaqirirus ni yaqha diosanakarus yupaychañ munapkänti, ukatwa arknaqat uñjasipxäna. Ukampis ¿yaqha yupaychäwir saririnakax kunsa lurapxäna? ¿Kuna diosanakarus yupaychapxäna, ukat romanonakax kunjamsa uka diosanakar uñjapxäna? ¿Ukanakar jan yupaychasax kunatsa cristianonakax jan walin uñjasipxäna? Ukanak yatiñax wali askiw jiwasatakixa. Awisax Jehová Diosat jithiqtayir ukham jan walinakanwa uñjastanxa.

Kuna yupaychäwinakas Roman utjäna

Roma markanxa kunayman arunak parliri, kunayman sarnaqir jaqinakaw utjäna, ukarjamarakiw kunayman diosanakar yupaychapxäna. Ukat judionakan yupaychäwipsa walikiw sasaw sapxäna. Ukhamaw uka yupaychäwirus arxatapxäna. Jerusalén templonxa sapüruw mä urqu wakampi ukat pä urqu uwijampi sacrificiot luqtapxirïna, ukxa Cesarampitaki ukat Roma markampitakiw Diosar luqtapxirïna. Ukampis uka sacrificionakax janiw romanonakatakix kunäkänsa. Mä diosar luqtañas jan ukax walja diosanakar luqtañas jupanakatakix pachpakïnwa. Ukampis judionakax Roma markar jachʼañchasipkiti janicha ukak jupanakax yatiñ munapxäna.

Kunayman jan wali diosanakaruw yupaychapxäna, sapa lugaras diosankamänwa. Ukat griegonakan nayra cuentonakaparus ukat layqasiñanakar uñtayat yupachäwinakarus walikiw sasaw sapxäna. Ukatxa inti jalsu tuqinkir jan amuykañ yupaychäwinak kunaw utjäna, uka yupaychäwinakax mayjanak yatichapxäna: janipuniw jiwañax utjxaniti, kunatix paskani ukanakxa diosanakaw yatiyistani ukat uka diosanakax mayachasipxaniwa sasaw yatichapxäna. Ukhamaw uka kasta yupaychäwinakas Roma markan utjäna. Uka nayra patak maranakanxa, kunayman diosanakaruw yupaychapxäna. Egiptot  apanit Serapis ukat Isis diosanakarusa, Siria markan Atargatis chawlla diosaparus ukat Persia markan Mitra sat inti diosaparus jan kunakiw yupaychapxäna.

Nayra cristianonakax kunayman jan wali yupaychäwinak taypin sarnaqapxäna sasaw Bibliax qhanañchi. Chipre markanxa, Roma markat khitanit jilïr jaqix mä layqa judion yanaptʼataw irnaqäna sasaw qhanañchi (Hech. 13:6, 7). Listra markanxa, Pablox Hermes (Mercurio) diosäpachaw ukat Bernabeyax Zeus (Júpiter) diosarakïpachaw sasaw sapxäna (Hech. 14:11-13). Filipos markansti, mä yatir warmimpiw Pablox jikisitayna (Hech. 16:16-18). Ukat Atenas markanxa, “jumanakax diosanakamar wali chuyma churatäpxtawa” sasaw säna, ukatsti mä altar patan “jan uñtʼat Diosaru” sasin qillqatwa jikxatta sasaw Pablox sarakitayna (Hech. 17:22, 23). Ukat Éfeso markansti, kunjamsa Ártemis (Diana) diosar yupaychapxäna ukwa uñjarakitayna (Hech. 19:1, 23, 24, 34). Malta islansti, mä diosäpachaw sasaw Pablor jachʼañchapxatayna, kunattix janiw mä asirun achuntatax usuntkataynati (Hech. 28:3-6). Ukhamasti, uka jaqinak taypin sarnaqañax cristianonakatakix wali chʼamäpachänwa, uka amuyunakampi jan qʼañuchasiñatakix qhip nayr uñtasa sarnaqapxañapänwa.

Kunanakampirus yupaychapxäna

Yaqha markanakampir katuntasax diosanakapampachwa katuntapxäna, mä arunxa, uka diosanakampir kunaw yupaychapxäna. Ukhamax diosanakar kitthapisax kunayman sarnaqapxäna. Kunayman diosanakaruw yupaychapxarakïna.

Jilïr diosapax Júpiter satänwa, Óptimo ukat Máximo satarakïnwa, jupakis taqinit sipan jilankkaspa jan ukax nayrankkaspa ukham uñjapxäna. Thaya, jallu ukat qʼixu qʼixu taypiw uka diosax uñsti sasaw sapxirïna. Ukat Jupiterax Juno kullakapampi jaqichatawa sasaw sapxäna, uka Juno diosax phaxsi mamat uñtʼatänwa, warminakar taqi kunan arxati sasaw sapxäna. Ukat phuchhapasti Minerva satarakïnwa, uka diosax suma yänak luriri ukat chʼaxwäwinakan taykapa satänwa.

Romanonakax walja diosanakarupuniw yupaychapxirïna. Larenakampi Penatenakampix familianakar arxatir diosanakat uñtʼatäpxänwa. Vesta diosasti familiar uñjirit uñtʼatarakïnwa. Ukat pä ajanuni Jano diosax qalltanakan diosaparakïnwa. Ukat kuna luräwis diosanikïnwa.  Aliq amuyunakas diosaniw sasaw sapxirïna. Sumankañasa, Kʼumaräñasa, Sum Sarnaqañasa, Iyawsäwisa, Jan Axsarañasa ukat Kusisiña diosanakaw sasaw sapxirïna. Taqi kunas diosanakan munañanakapäkaspa ukham amuyasax wal resasipxirïna, apxatayapxirïna ukat fiestanaksa wakichapxirïna, ukhamat taqi kunas sumäñapataki.

Kunsa uka diosanakax munapxi uk yatiñatakix yatirinakan ukaruw sarapxirïna. Uka yatirinakax sacrificiot luqtat animalanak kharjasinwa uñapxirïna. Ukhamatwa kunsa uka diosanakax munapxi jan ukax amuyapxi ukxa yatxatapxirïna, ukarjam kuns lurañataki.

Jesusan jutañapataki niya patak maranak faltkäna uka tiempotakixa, Roma markan diosanakapurux griegonakan amay imäwinakapampiw mayachasitayna. Júpiter diosax Zeus diosäpachaw sasaw sapxäna; ukat Junosti Hera diosarakïpachaw sasa. Ukhamaw walja diosanakarux griego diosanakampi mayachapxatayna. Ukat cuentonakapsa ukhamarakiw katuqasxapxatayna. Ukampis romanonakatakix janikiw sumäkänti, kuna laykutix uka diosanakax jaqjam juchanïpxiwa sasaw sapxäna. Zeus diosax wali ñanqhat uñtʼatänwa, wawanakar jan wali qʼañunak luriri ukat jaqinakampi jan ukax ajayunakampis jan wali sarnaqir diosat uñtʼatänwa. Ukanak uñjasaw uka diosanakar yupaychirinakax jan wal sarnaqxapxarakïna.

Ukampis amuytʼasir jaqinakax “janiw uka cuentonakax chiqäkiti” sasaw sapxpachäna, aliq siwa siwakïkaspas ukham amuyapxpachäna. Ukatwa Poncio Pilatox Jesusar akham jisktʼpachäna: “¿Kunas chiqaxa?” sasa (Juan 18:38). Uka urunakanxa, wali yatxattʼat jaqinakax janiw ukanakar chiqaw sapxirïkänti, ukatwa “kunas chiqäpacha sasin amuytʼañatakix inamayaw chʼamachasipxirïna”.

Jilïr apnaqiriruw yupaychasi

Nayraqatxa Augusto sat mä apnaqiriruw yupaychañ qalltapxatayna, uka jaqix 27 nayrïr pach marat 14 jichha pach marakamaw Roma markan apnaqäna. Markachirinakan wali munatänwa, inti jalsu tuqinkir griego parlirinakax wal jupar munasipxäna, walik chʼaxwäwinak tukjasin sumankañ apanixa sasaw alkatapxäna. Ukham mä qhispiyirir uñjañ munapxapunïnwa. Ukat yupaychäwi tuqitsa, markar jachʼañchañ tuqitsa mä “qhispiyiriki” saytʼasispa ukat taqinir mayachaspa sasaw sapxäna. Ukatwa uka jilïr apnaqirirux mä diosarjam uñjapxäna.

Ukampis Augustox janiw yupaychayasiñ munkänti, Roma markar mä diosarjam jachʼañchapxam sasaw markachirinakar säna. Ukampis jiwxäna ukhaxa, mä diosäkaspas ukham uñjxapxäna. Ukhamatwa provinciankirinakax marka apnaqirirus pachpa Roma markarus jachʼañchapxäna. Mä qhawqha tiempotxa taqi chiqanwa ukham yupaychxapxäna. Ukhamatwa marka tuqit saytʼasitanakapax amuyasïna.

Ukatxa Domicianow 81 marat 96 marakamax Roma marka apnaqarakïna, jupax mä diosarjamaw uñjayasiñ munxäna. Ukäñkamasti, khitinakas judionakasa ukat khitinakarakis cristianonakaxa ukxa sum romanonakax yatxapxäna. Ukatwa cristianonakar jan wal uñjasax tukjañatak arknaqapxäna. Apóstol Juanax uka maranakanwa Patmos islar apat uñjaspachäna, ukanwa ‘Jesucristot yatiyäwinak’ katuqpachäna (Apo. 1:9).

Uka islan katuntatäkasaw Juanax Apocalipsis libro qillqatayna, ukanxa Antipas sat mä cristianoruw Pérgamo chiqan jiwayapxatayna sasaw parli, uka markax romanonakan yupaychañ tuqit wali uñtʼatänwa (Apo. 2:12, 13). Inas uka maranakatakixa, “cristianonakax markan yupaychäwipar sarapxañapaw” sasin romanonakax parlapxchïna. Kuna laykutix 112 maranxa niyaw Pliniox Bitinia markankir  cristianonakarux uka tuqir jariyxäna, kunjamtï qalltan uñjaniwayktanxa, ukham luratapwa Trajanor mä carta apayasax uñachtʼayäna.

Walik ukham lurtaxa, Roma diosanakar jan yupaychañ munir cristianonakarux tukjañamawa sasaw Trajanox Plinior satayna. Ukatxa akham sasaw säna: “Khitinakatix cristianot kutiqxapxi ukanakax luratanakampi uñachtʼayapxañapawa, mä arunxa, diosanakasar mayisipxañapawa, nayrax jan walinaksa lurapkchïnxa, diosanakasat perdón mayisipxañapawa” sasa.

Kamis mä diosarukix yupaychsnax sasaw romanonakax amuyapxäna. “Roma markan diosanakapax janiw jupa saparuki yupaychayasiñ munapkiti, ¿kunataraki cristianonakan Diosapasti jupa saparuki yupaychayasiñ munisti?” sasaw sapxäna. Maysa tuqitxa, uka diosanakar yupaychasax marka tuqit saytʼasitanakapakwa uñachtʼayapxäna. Ukhamasti, uka diosanakar jan yupaychañ munirirux marka contras saytʼkaspa ukham uñjapxäna. Ukampis, cristianonakatxa mä qhawqhanikiw uka jan walinakar kuttʼapxäna, kunjamtï Pliniox siski ukhama. Janipuniw cristianonakax Jehová Diosat jithiqtañ munapkänti, marka apnaqirin jiwayämaw satkpachas janipuniw jithiqtapkänti.

¿Kunsa jiwasax uka sarnaqäwinakat yatiqassna? Jichhürunakanxa ukhamarakiw yaqhip markanakanxa pachap markar jachʼañchasiñap munapxi, ukatakiw banderanaksa ukat yaqha ukhamanaksa apnaqasipxi. Chiqansa, cristianonakax marka apnaqirinakar respetompiw uñjtanxa (Rom. 13:1). Ukampis markar jachʼañchañ munxapxi ukhaxa, kuntï Bibliax yatichki ukwa amtastanxa, ukanxa Jehová Diosarukipuniw yupaychañasa sasaw qhanañchistu. Ukat akham siwa: “Jithiqtapxam yaqha diosanakar yupaychañatxa” ukat “amuyasipxam kʼari diosanakatxa” sasa (1 Cor. 10:14; 1 Juan 5:21; Nah. 1:2). Ukat Jesusax akham sasaw qhan säna: “Tatitu Diosamaruw yupaychäta, jupa saparukirakiw servïta” sasa (Luc. 4:8). Ukhamasti, janipuniw Jehová Diosat jithiqtkañäniti, juparukipuniw yupaychañäni.

[5 janan qhanañchäwipa]

Chiqpach cristianonakax Jehová Diosarukipuniw yupaychapxi

[3 janan fotonakapa]

Nayrïr cristianonakax janipuniw marka apnaqirirus ni diosanakaparus yupaychapkänti

Domiciano sat jilïr apnaqiri

Zeus

[Fotonakax khitinakan apsutasa]

Domiciano sat jilïr apnaqiri: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Aka fotoxa Todd Bolen/Bible Places.com, jupankiwa. Archaeological Museum of Istanbul ukat apsutawa

[4 janan fotopa]

Éfeso markanxa janiw cristianonakax Diana (Ártemis) diosar yupaychañ munapkänti (Hech. 19:23-41)