1. Vɔnsa ci amɛ sugbɔ waɔ, yí nyi yí taɖo wowɛɔ?

MAWU sɛntɔ miliɔn nɛniɖe sɔ ŋɖewo sa vɔn le egbɛmɛ. Nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu sugbɔ cin mɔ yewoanɔ trɛn. Asu koɖo ashi ɖewo sɔ gbeta mɔ yewodaji evi hɔɖo o. Xomu ɖewo sɔ gbeta mɔ yewoanɔ agbe kleŋ. Susu vevi ɖeka ci yí taɖo wosɔ gbeta cɛwo yí nyi mɔ, woji mɔ yewoasɛn Yehowa lé yewoakpe ji do. Wokpɔnɔ jijɔ yí kando Yehowa ji mɔ yɛana enu ciwo pleŋ yí ӡan yewo ŋtɔŋtɔ. Ádo ŋkpɛn woa? Oo! Nyi yí taɖo mìtɛnŋ kando ji ahan ɔ? Ðo Yehowa kpedo yi sɛntɔwo nu le blema vayi. Le kpɔwɛ mɛ, écu shi nɔ Abraxamu ci “yí nyi eda nɔ amɛ ciwo pleŋ yí ɖo kandoji.”—Rɔm. 4:11.

2. (a) Sɔ koɖo Ebretɔwo 11:8-10, 16 ɖe, nyi yí taɖo Abraxamu lɔn faa yí so le Ur juganmɛɔ? (b) Nyiwo yí mìakpɔ le nyɔta cɛ mɛɔ?

² Abraxamu lɔn faa yí so le Ur jugan ci mɛ evo le. Nyi yí taɖoɔ? Ðo ele te kpɔ “jugan ci yí ɖo gɔnmɛɖokpe ŋtɔŋtɔwo.” (Hlɛn Ebretɔwo 11:8-10, 16, NWT.) Nyi yí nyi “jugan” lɔɔ? Ci Abraxamu le te kpɔ jugan ŋtɔ́ ci woavacu ɖe, cukaɖa ciwo yí edo goɔ? Yí lé mìatɛnŋ awa nu shigbe Abraxamu koɖo mɛ ciwo yí sran yi kpɔwɛ le egbɛmɛ hannɛ doɔ?

3. Nyi yí nyi jugan ci Abraxamu le te kpɔɔ?

³ Mawu Fyɔɖuxu yí nyi jugan ci Abraxamu le te kpɔ. Yesu Kristo koɖo Kristotɔ amɛshiaminɔ 144 000 yí le Fyɔɖuxu lɔ mɛ. Pɔlu yɔ Fyɔɖuxu lɔ mɔ “Mawu Agbuagbu juganmɛ ci yí gbe nyi Ӡeruzalɛmu jeŋkwitɔ.” (Ebre.  12:22; Enyɔ. 5:8-10; 14:1) Yesu kpla yi nukplaviwo mɔ wo le do gbe ɖaɖa yí abiɔ mɔ Fyɔɖuxu lɔ le va nɔ Mawu dro anyi wawa le nyigban ji shigbe lé ele le jeŋkwimɛ nɛ.—Mt. 6:10.

4. Sɔ koɖo Gɔnmɛjeje 17:1, 2, 6 ɖe, nyiwo yí Abraxamu nya so jugan alo Fyɔɖuxu ci Mawu ɖo gbe mɔ yeaɖo nuɔ?

⁴ Abraxamu nya enu sugbɔ so Mawu Fyɔɖuxu lɔ nua? Oo. Enyɔ ciwo yí kudo Fyɔɖuxu lɔ nu nyi “nyɔnɔnwi wlawla” na nɔ exwe sugbɔ. (Efe. 1:8-10; Kol. 1:26, 27) Vɔ Abraxamu nya mɔ ye jijimɛvi ɖewo yí avanyi efyɔwo. Ðo Yehowa ŋtɔ yí ɖo gbe ni ahan. (Hlɛn Gɔnmɛjeje 17:1, 2, 6.) Xɔse ci Abraxamu ɖo do Mawu gbeɖuwo nu sɛnŋ keke ele shigbe mɔ étɛnŋ kpɔ Amɛshiaminɔ alo Mɛsia ci yí anyi Mawu Fyɔɖuxu lɔ Fyɔ hannɛ. Susu cɛ yí taɖo Yesu nu nɔ Ӡuifuwo le yi hwenu mɔ: “Míwo da, Abraxamu kpɔ jijɔ hwecinu é butamɛ so Anyi ŋkeke nu. É kpɔɛ, yí eji jɔɛ.” (Ӡan 8:56) Eze gbajɛɛ mɔ Abraxamu nya mɔ ye jijimɛviwo avanyi Fyɔɖuxu ɖeka ci Yehowa ɖo mɛ tɔwo, élɔn faa yí nɔ te kpɔ Yehowa nɔ ana yi gbeɖu cɛ avamɛ.

5. Lé mìwɛ yí nya mɔ Abraxamu le te kpɔ jugan ci yí Mawu ɖoɔ?

⁵ Lé Abraxamu dasɛ mɔ yele te kpɔ jugan alo Fyɔɖuxu ci Mawu ɖo doɔ? Doŋkɔɔ, Abraxamu deca gbɛ koɖo nyigban ji fyɔɖuxu ɖe o. Deso axwe do texwe ɖeka o, vɔ éhun yi texwe-texwewo yí denɔ agbetɔ cɛkpakpa ɖe ji o. Gbesɔ kpe niɔ, Abraxamu detekpɔ mɔ yeaɖo yeŋtɔ fyɔɖuxu o. Vɔ ékpɔtɔ sekɔ tonu nɔ Yehowa yí le te kpɔɛ nɔ ana Yi gbeɖuwo avamɛ. Ci Abraxamu wɛ ahan ɔ, édasɛ mɔ yeɖo xɔse sɛnŋ do Yehowa nu. Mína mìakpɔ cukaɖa ɖewo ci edo go keŋ akpɔ enu ci mìatɛnŋ akpla so yi kpɔwɛ mɛ.

6. Lé Ur jugan lɔ le doɔ?

⁶ Ur jugan ci mɛ Abraxamu so le nyi eju ci woglɔn ta nɔ yí amɛwo vo le mɛ, wose wema yí je dɔku. Woɖo egli ganganwo trodo eju lɔ yí ɖe shisalu  citocito ɖeka do akpaxwe amɛtɔn ni. Mɛ ciwo yí le Ur nya enu ŋwlɛŋwlɛ ɖɛ yí gbenya kɔnŋta wawa ɖɛ. Gbesɔ kpe niɔ, jugan lɔ tɛnŋ nyi afisaxu ɖeka, ɖo nyigbanmɛnumɛkutɔwo vakpɔ ajɔdodo wema sugbɔ le nɔ. Eju lɔ mɛ tɔwo cu kpexɔwo yí shi wo mɛ keŋ shi kalo ɣi nɔ wo. Wosonɔ axwe ɖewo do 13 alo 14 han yí donɔ gbadenu lɔ koɖo ekpewo.

7. Nyi yí taɖo Abraxamu ɖo aɖoŋ do Yehowa nu mɔ yɛaglɔn ta nɔ ye koɖo ye xomuɔ?

⁷ Abraxamu ɖo aɖoŋ do Yehowa nu mɔ yɛaglɔn ta nɔ ye koɖo ye xomu. Nyi yí taɖoɔ? Ðo ŋwi mɔ axwe ci mɛ Abraxamu koɖo Sara nɔ le Ur juganmɛ nya kpɔkpɔ yí wole vofamɛ. Vɔ ecɛyɛɔ, woavayi nɔ avɔnzavawo mɛ le bojiwo le Kanna nyigban ji. Egli gangan koɖo shisalu citocito lɔwo dagbeglɔn ta nɔ Abraxamu koɖo yi xomu o. Ecɛyɛɔ, wole dandanŋgbe yí ketɔnɔwo atɛnŋ aje wo ji fafɛɖe.

8. Nyi yí jɔ do Abraxamu ji hweɖekanuɔ?

⁸ Abraxamu wa Mawu dro, vɔ hweɖekanuɔ, ŋɖuɖu ci asɔ kpɔ yi xomu ji wakɔ aya ni. Eju to le fini Yehowa dɔɛ ɖaɖa yí eɖo ado ji le cukaɖa lɔ mɛ. Ejutotui lɔ vasɛnŋ keke ehun yi Eӡipti na nɔ hwenu kleŋ ɖe. Vɔ ci ele Eӡiptiɔ, Faraɔn ci yí kpa cɛ nɔ eju lɔ xɔ ashiɛ le shi. Kpɔ lé Abraxamu axa le yiɖeki mɛ keke ana nɔ hwecinu Yehowa anu nɔ Faraɔn mɔ, yi le sɔ Sara jo ni ɖa!—Gɔnm. 12:10-19.

9. Cukaɖa ciwo yí le Abraxamu xomu mɛɔ?

⁹ Gbesɔ kpe niɔ, cukaɖawo le Abraxamu ŋtɔ xomu mɛ. Ashiɛ lɔnlɔntɔ Sara nyi konɔ. Eyi taɖo evimaji lɔ nyi tamɛbubukpɔ nɔ wo na nɔ exwe sugbɔ. Le yiyimɛɔ, Sara sɔ yi hwashi Xaga sɔ na Abraxamu nɔ aji vi nɔ wo. Vɔ ci Xaga fɔn Ismaɛli fuɔ, étɔ Sara gbagbali. Enyɔ lɔ vasɛnkɔŋ doji keke Sara nya Xaga le axwe lɔ mɛ.—Gɔnm. 16:1-6.

10. Nyi yí jɔ do Ismaɛli koɖo Izaki ji ci yí ana kankando Yehowa ji atɛnŋ agbɔnnu nɔ Abraxamuɔ?

¹⁰ Le vɔvɔnuɔ, Sara vafɔn fu yí ji ŋsuvi nɔ Abraxamu yí ena ŋkɔ yi mɔ Izaki. Abraxamu lɔn Ismaɛli koɖo Izaki. Vɔ ci Ismaɛli wakɔ enumanyɔmanyɔ do Izaki nuɔ, Yehowa nu nɔ Abraxamu mɔ yi le nya yɛ koɖo nɔlɔ. (Gɔnm. 21:9-14) Exwe ɖewo goduɔ, Yehowa nu nɔ Abraxamu mɔ yi le sɔ Izaki sa vɔn nɔ ye. (Gɔnm. 22:1, 2; Ebre. 11:17-19) Le nɔnɔmɛ lɔwo koɖo ve mɛɔ, Abraxamu ɖo akando Yehowa ji mɔ yɛana egbe ciwo eɖo do ye viyewo nu avamɛ.

11. Nyi yí taɖo Abraxamu ɖo ado ӡinxo keŋ anɔ te kpɔ Yehowaɔ?

¹¹ Le hwenu lɔwo pleŋ mɛɔ, Abraxamu ɖo atekpɔ ado ӡinxo keŋ anɔ te kpɔ Yehowa. Étɛnŋ ɖo exwe 70 koɖo ŋɖe hwenu yɛ koɖo yi xomu so le Ur. (Gɔnm. 11:31–12:4) Énɔ avɔnzavawo mɛ yí dan le Kanna nyigban lɔ ji na nɔ exwe sanŋdi ɖeka han. Abraxamu ku ci eɖo exwe 175. (Gɔnm. 25:7) Vɔ dekpɔ Yehowa gbeɖu ci yí mɔ, fini eto atrɔ viviɛwo tɔ mɛ vava o. Ahanke denɔ agbe yí so Mawu jugan ci yí nyi Fyɔɖuxu ci woɖo do o. Ele ahan gan, wonu so Abraxamu nu mɔ ‘yiku nyɔxo yí agbenɔnɔ suin.’ (Gɔnm. 25:8, NWT) Ci Abraxamu to cukaɖawo mɛ can ɔ, ékpɔtɔ le yi xɔse do ashi goguiɖe yí sɔ jijɔ nɔ te kpɔ Yehowa. Nyi yí taɖo etɛnŋ do jiɔ? Ðo le yi gbemɛ pleŋ ɔ, Yehowa glɔn ta ni yí wa nu do nu shigbe yi xlɔ nɛ.—Gɔnm. 15:1; Ezai 41:8; Ӡaki 2:22, 23.

12. Nyi yí mìle te kpɔɔ, yí nyi mɛ mìagbejeɔ?

 ¹² Shigbe Abraxamu nɛɔ, mìle te kpɔ jugan ci yí ɖo gɔnmɛɖokpe ŋtɔŋtɔwo. Vɔ mìdele te kpɔ yi cucu o. Ðo woɖo Mawu Fyɔɖuxu lɔ so exwe 1914 mɛ yí etɔ acɛ kpakpa le jeŋkwimɛ vɔ. (Enyɔ. 12:7-10) Vɔ mìle te kpɔɛ nɔ ava kpa cɛ do nyigban lɔ pleŋ ji. Ci mìle te kpɔɛɔ, ele veviɖe mɔ mìado ji le cukaɖa sugbɔ ciwo han mɛ yí Abraxamu koɖo Sara to mɛ. Yehowa sɛntɔwo tɛnŋ sran Abraxamu kpɔwɛ lɔ le egbɛmɛa? Agbemɛ xoxolɔ ciwo yí le Jutakpɔxɔ mɛ dasɛ mɔ, amɛ sugbɔ ɖo xɔse koɖo jigbɔnɖe shigbe Abraxamu koɖo Sara nɛ. Mína mìagbeje agbemɛ xolɔlɔ ɖewo mɛ keŋ akpɔ enu ci mìatɛnŋ akpla so wo mɛ.

13. Nyi èkpla so nɔviŋsu Walden xolɔlɔ mɛɔ?

¹³ Lɔn asɔ ŋɖewo sa vɔn. Gbɔxwe mìasɔ Mawu jugan ci yí nyi Fyɔɖuxu lɔ ɖo texwe ŋkɔtɔ le agbemɛɔ, mìɖo awa nu shigbe Abraxamu ci yí lɔn faa yí wa vɔnsawo keŋ yí do jijɔ nɔ Mawu nɛ. (Mt. 6:33; Maki 10:28-30) Mìakpɔ nɔviŋsu Bill Walden kpɔwɛ. * Le exwe 1942 mɛɔ, Bill tɔ enu kplakpla koɖo Yehowa Kunuɖetɔwo, hwenu ejikɔ axɔ kunuɖewema le winivɛshite ɖeka le États Unis keŋ avatrɔ exɔcucu susuɖetɔ gangantɔ. Yi cica ji edɔ ɖeka ɖɛ ni koɖo susu mɔ, nɔ éxɔ kunuɖewema lɔɔ, atɔ edɔ ji zeɖeka. Vɔ Bill gbe. Éɖe mɛ mɔ yesɔ gbeta yí gbe edɔ kpɛnkpin cɛ keŋ atɛnŋ awa sugbɔ le Mawu sɛnsɛn mɛ. Le majinjinɖe mɛɔ, efyɔhawo mɔ Bill ɖo akpla ahwawawa. Ésɔ bubu gbe yí wokan eho dɔlar 10 000 ni mɔ yɛacu yí anɔ gakpamɛ na nɔ exwe amatɔn. Ci ewa exwe amɛtɔn le gakpamɛɔ, wogin. Le yiyimɛɔ, woyɔɛ nɔ Gilead suklu yí evasumɔ shigbe ejugodu ŋɛnywidratɔ nɛ le Afrique. Yi goduɔ, Bill le alɔ koɖo Eva yí wosumɔ le Afrique. Ecɛ dasɛ mɔ woasɔ ŋɖewo sa vɔn. Le exwe ɖewo  goduɔ, wotrɔ yi États Unis keŋ ale bu nɔ Bill nɔlɔ. Bill nu so yi gbenɔnɔ pleŋ nu mɔ: “Ŋfannɔ jijɔ vin nɔ ŋbu tamɛ kpɔ so bubu gangan ci enyi nɔŋ yí ŋsumɔ Yehowa na nɔ exwe 70 koɖo ŋɖe. Ŋdonɔ akpe ni, ɖo édasɛ emɔ nɔŋ yí ŋwa sumɔsumɔdɔ lɔ le anyi gbemɛ pleŋ.” Àtɛnŋ asɔ gashiagamɛ sumɔsumɔdɔ lɔ wa ao gbemɛdɔa?

14-15. Nyi èkpla le nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu Apostolidis xolɔlɔ mɛɔ?

¹⁴ Ŋgbebui mɔ yedado go cukaɖa ɖe le agbemɛ o. Le Abraxamu kpɔwɛ lɔ mɛɔ, mìkpɔɛ mɔ mɛ ciwo yí sɔ wowo gbe keŋkeŋ sumɔ Yehowa can do go cukaɖawo. (Ӡaki 1:2; 1 Piɛ 5:9) Ecɛ yí jɔ do Aristotelis Apostolidis ji. * Éwa ӡinӡindoshimɛ le exwe 1946 mɛ le Grèce yí le exwe 1952 mɛɔ, éɖo gbe nɔ nɔvinyɔnu ci yí tɔ mɔ Eleni. Wo koɖo ve ji mɔ yewoawa gashiagamɛ sumɔsumɔdɔ lɔ nɔ Yehowa. Eleni lé ahlɔnmɛdɔ̀ ɖeka sa yí wodɛ ni. Vɔ ci woɖe nɔnɔ exwe ɖewo goduɔ, edɔ̀ lɔ trɔ gbɔ. Dotowo gbewa dɔ ni ke, vɔ akpaxwe ɖeka ku ni yí degbexonɔ nuxu nywiɖe o. Ci edɔ̀ lɔ le nu yí acɛkpatɔwo cikɔ yumɛ nɔ nɔviwo hwenɔnu can ɔ, ékpɔtɔ wanɔ kunuɖeɖedɔ lɔ koɖo ezolelanmɛ.

¹⁵ Aristotelis le bu nɔ ashiɛ na nɔ exwe 30. Hwenɔnuɔ, ésumɔkɔ shigbe hamɛmɛshinshin nɛ yí wa dɔ le takpekpe jikpɔgbɛwo mɛ yí gbena kpekpedonu le Takpekpexɔ ɖeka cucu mɛ. Le yi godu le exwe 1987 mɛɔ, Eleni le kunu ɖekɔ yí gahɔn kpɛnkpin ɖeka gblɛ. Éci baɖaxo (koma mɛ) na nɔ exwe amɛtɔn yí ku. Aristotelis nu lé enu lɔwo pleŋ kpɔ ŋsɛn do ji do. Le vɔvɔnuɔ, énu mɔ: “Le exwe lɔwo pleŋ mɛɔ, ŋdo go cukaɖa sugbɔ yí ɖewo vacunɔŋ le avomɛ. Eyi taɖo ŋsɔ gbeta mɔ nado ji yí ŋdalɔn ŋɖe ana nagbɔjɔ o. Vɔ Yehowa nanɔ ŋsɛn ci yí ӡanŋ yí ŋɖu cukaɖa lɔwo ji.” (Eha. 94:18, 19) Nɔ Yehowa sɛntɔwo  tokɔ cukaɖawo mɛ, gan yí wanɔ ci ji wokpe le yi sumɔsumɔdɔ lɔ mɛɔ, élɔnnɔ wo sugbɔ!

16. Nukplamu nywi ci yí nɔviŋsu Knorr na ashiɛɔ?

¹⁶ Sɔ susu ɖo esɔmɛ ji. Abraxamu sɔ susu ɖo fɛncu ciwo Yehowa avani ji yí ecɛ kpedo nu eɖu cukaɖa ciwo edonɔ do go le avomɛ ji. Nathan H. Knorr yí nyi nɔvinyɔnu Audrey Hyde asuɔ ŋkɔtɔ. Vɔ évalé kansɛdɔ̀ yí ku. Yi goduɔ, évaɖe Glenn Hyde. Yɛ can valé Alzheimer-dɔ̀. * Ele ahan gan, nɔvinyɔnu Audrey Hyde kpɔtɔ sɔ susu ɖo esɔmɛ mɔkpɔkpɔwo ji. Énu mɔ enyɔ ɖeka ci nɔviŋsu Knorr nu le kwɛshila ɖewo godu gbɔxwe yí ku yí kpedo ye nu. Émɔ: “Nathan nu nɔŋ mɔ: ‘Nɔ mìku gbɔxwe kankandoji ale mìwo mɔkpɔkpɔ lɔ nu yí mìdagbekpe fun kpɔ gbeɖe o.’ Eyi edo ŋsɛnŋ mɔ: ‘Kpɔ ŋkɔ, ɖo nɔtɔxu yí ao fɛncu le nɛ.’ . . . Énu kpi mɔ: ‘Tekpɔ azan ao gbe asɔ kpedo mɛbuwo nu. Ecɛ ana nakpɔ jijɔ.’” Nukplamu nywi enyi mɔ mìawanɔ enunywi nɔ amɛwo keŋ “akpɔ jijɔ le emɔkpɔkpɔ mɛ”!—Rɔm. 12:12, NWT.

17. (a) Nyi yí taɖo mìatɛnŋ anu mɔ susu sɔgbɔ li ciwo yí taɖo mìasɔ susu ɖo esɔmɛ jiɔ? (b) Lé kpɔwɛ ci yí le Mishe 7:7 mɛ sransran akpedo mì nu mìakpɔ nyɔnawo le esɔmɛ doɔ?

¹⁷ Susu sugbɔ li egbɛ sɔwu sa ci yí taɖo mìasɔ susu ɖo esɔmɛ ji. Xexeɛ mɛ nujɔjɔwo dasɛ petii mɔ mìle vɔvɔnu nɔ ŋkeke kpɛtɛkpɛtɛ lɔwo. Le majinjinɖe mɛɔ, dagbeӡan mɔ mìanɔ te kpɔ jugan ci yí ɖo gɔnmɛɖokpe ŋtɔŋtɔwo mɔ yɛava kpa cɛ nɔ nyigban lɔ pleŋ o. Mìakpɔ nyɔna sugbɔ le xexe yoyu lɔ mɛ. Ðeka yí nyi mɔ mìakpɔ yí woafɔn mìwo mɛ veviwo so ku. Hwenɔnuɔ, Yehowa acu shi nɔ Abraxamu do xɔse koɖo ӡinxododo yi tɔ ŋci yí afɔn yɛ koɖo yi xomu nɔ woanɔ agbe le nyigban lɔ ji. Àni yí akpɔ tɔxu keŋ ado ozɔn nɔ woa? Nɔ èlɔn yí sɔ ŋɖewo sa vɔn nɔ Mawu Fyɔɖuxu lɔ yí ɖo xɔse sɛnŋ nɔ cukaɖawo li can yí do ӡinxo yí nɔ te kpɔ Yehowa shigbe lé Abraxamu wɛ nɛɔ, àkpɔ tɔxu.—Hlɛn Mishe 7:7.