1, 2. (a) Ke nɔ ko ngɛ bwɔe ɔ, mɛni tsakemihi nɛ baa e si himi mi? (b) Mɛni ha nɛ Mawu sɔmɔli nɛ a hi si blema a a tsui nɔ a mi ngɛ a bwɔbwɔɛ si ɔ?

 KE WA ngɛ bwɔe ɔ, tsakemihi fuu baa wa si himi mi. Wa he wami nɔ gbɔɔ. Ke wa hyɛ wa hɛ mi ngɛ ahuhuɛ mi ɔ, wa naa kaa e bɔni kuami, nɛ wa naa hu kaa mua bɔni wa yi mi bami, aloo wa yi mi po kpaa. Eko ɔ, wa nyɛ we nɛ wa kaiɔ níhi saminya hu. Ke wa bimɛ ho gba we ya, aloo a ngɔ yihi nɛ a fɔ bimɛ ɔ, wa náa nganyɛmɛ kɛ ngatsɛmɛ kɛ bibimɛ nɛ waa kɛ mɛ bɔɔ. Ni komɛ hu ngɛ nɛ ke a ba ní tsumi mi he jɔɔmi ɔ, a si himi tsakeɔ kulaa.

² Ngɛ anɔkuale mi ɔ, bwɔmi ma nyɛ maa ngɔ haomi kɛ ba. (Fiɛlɔ 12:1-8) Se kɛ̃ ɔ, mo susu Mawu sɔmɔli nɛ a hi si blema a, a he nɛ o hyɛ. E ngɛ mi kaa nyagbenyagbe ɔ, a gbo mohu lɛɛ, se ngɛ a bwɔmi si ɔ, a ná nile kɛ juɛmi, nɛ lɔ ɔ ha nɛ a tsui nɔ a mi wawɛɛ nitsɛ. (1 Mose 25:8; 35:29; Hiob 12:12; 42:17) Mɛni ha nɛ a ná bua jɔmi ngɛ a bwɔbwɔɛ si ɔ? E ngɛ heii kaa Baiblo sisi tomi mlaahi nɛ a kɛ tsu ní ngɛ a si himi mi ɔ he je nɛ a ná bua jɔmi ɔ nɛ.​​—La 119:105; 2 Timoteo 3:16, 17.

3. Mɛni ga Paulo wo nihi nɛ a wa ngɛ jeha mi ɔ?

³ Bɔfo Paulo kɛ ga womi ha nihi nɛ a wa ngɛ jeha mi ɔ ngɛ sɛ womi nɛ e ngma ya ha Tito ɔ mi. E ngma ke: “Nyumu nikɔtɔma amɛ ɔ, o kɛ mɛ nɛ tu munyu, konɛ a pee a he nihi nɛ a hɛ mi ka si, nihi nɛ tsuɔ ní kɛ hɛdɔ, nɛ a juɛmi ka si. A hemi kɛ yemi, suɔmi nɛ a ngɛ,  kɛ a tsui si tomi ɔ, á hɛɛ mi wawɛɛ. Yi nikɔtɔma amɛ hu o kɛ mɛ nɛ tu munyu jã nɔuu, konɛ a ba a je mi saminya kaa nihi nɛ yeɔ Mawu gbeye. A ko pee a he sieku yeli, nɛ a ko ngɔ dã numi ngɔ pee a ní tsumi. Mohu ɔ, a tsɔɔ nɔ́ kpakpa.” (Tito 2:2, 3) Ke o kɛ ga womi nɛ ɔmɛ tsu ní ɔ, o ma nyɛ maa da haomihi nɛ jeɔ bwɔmi mi kɛ baa a nya.

4, 5. Kɛ fɔli komɛ pee a ní ha kɛɛ benɛ a bimɛ je we mi ɔ? Mɛni blɔ nɔ fɔli komɛ gu kɛ da si himi kaa jã a nya?

⁴ Ke a kɛ ní tsumi ehe ko wo nɔ ko dɛ ɔ, e biɔ nɛ e kase bɔ nɛ e ma tsu he ní ha. Jã nɛ e sa kaa fɔli nɛ a pee ke a bimɛ wa nɛ a ngɛ a dɛhe, aloo a sɛ gba si himi mi! Enɛ ɔ ha nɛ fɔli fuu naa kaa a ngɛ wae. E ngɛ mi kaa fɔli ɔmɛ a bua jɔɔ kaa a bimɛ wa mohu lɛɛ, se a yi mi peeɔ mɛ enyɔɔnyɔ kaa eko ɔ, a tsɔse we jokuɛwi ɔmɛ saminya nɛ́ jokuɛwi ɔmɛ ma nyɛ maa hi a dɛhe. A hɛ hu ma nyɛ ma ja ngɛ a he.

⁵ Sisi numi ngɛ he kaa ke bimɛ je we mi nɛ a ya ngɛ a dɛhe po ɔ, fɔli yaa nɔ nɛ a susuɔ a he. Binyɛ ko de ke: “Ke i nu a he, nɛ i le kaa a ngɛ saminya a, ye bua jɔɔ.” Bitsɛ ko hu de ke: “Benɛ wa biyo ɔ je we mi ɔ, e he wa ha wɔ wawɛɛ nitsɛ. Wa hɛ jaa ngɛ e he wawɛɛ, ejakaa waa kɛ lɛ nɛ peeɔ nɔ́ tsuaa nɔ́.” Mɛni ye bua fɔli nɛ ɔmɛ nɛ a nyɛ hi si benɛ a bimɛ je a kasa mi ɔ? A kpɛti nihi fuu susuɔ ni kpahi a he nɛ a yeɔ bua mɛ.

6. Mɛni ma nyɛ ma ha weku mi bimɛ ma tsu níhi a he ní ngɛ blɔ nɛ da nɔ?

⁶ Fɔli a blɔ nya ní tsumi tsakeɔ ke a bimɛ sɛ gba si himi mi. Baiblo ɔ de ngɛ 1 Mose 2:24 ɔ ke: ‘Nyumu ma si e tsɛ kɛ e nyɛ, nɛ e maa ngɔ e he ya mɛtɛ e yo he nɛ a maa pee nɔ kake.’ Ke fɔli kplɛɛ sisi tomi mlaa nɛ tsɔɔ kaa nyumu ji yi kɛ ha e yo ɔ nɔ, nɛ a peeɔ a  níhi ngɛ blɔ nya tomi nya a, lɔ ɔ maa ye bua mɛ nɛ a ma nyɛ maa le bɔ nɛ a ma tsu níhi a he ní ha ngɛ blɔ nɛ da nɔ ha.​​—1 Korinto Bi 11:3; 14:33, 40.

7. Mɛni ji su kpakpa nɛ tsɛ ko ná benɛ e bimɛ yihi ho gba we ya a?

⁷ Benɛ nɔ ko kɛ e yo a biyihi enyɔ je kɛ ho gba we ya a, nyumu ɔ kɛ e yo ɔ a hɛ ja wawɛɛ. Sisije ɔ, nyumu ɔ mi mi fu e ngatsɛmɛ ɔmɛ. Se benɛ e susu nɔ́ nɛ Ngmami ɔ de ngɛ nɔ nɛ e sa kaa e pee wekuyi ɔ he ɔ, e ba na kaa amlɔ nɛ ɔ lɛɛ, e ngatsɛmɛ ɔmɛ ji e bi yi ɔmɛ a yi. Enɛ ɔ he ɔ, ke e bi yi ɔmɛ ba bi lɛ ga womi ɔ, e biɔ mɛ bɔ nɛ a hunomɛ ɔmɛ susu ngɛ he ha. Lɔ ɔ se ɔ, e bɔɔ mɔde kaa e ma fĩ nɔ́ nɛ a hunomɛ ɔmɛ de mɛ ɔ se. Amlɔ nɛ ɔ, e ngatsɛmɛ ɔmɛ naa lɛ kaa a huɛ, nɛ ke e wo mɛ ga a, a buɔ tue.

8, 9. Benɛ fɔli komɛ a bimɛ wa nɛ a tsɔ a he ɔ, mɛni fɔli ɔmɛ pee?

⁸ Be komɛ ɔ, fɔli tsɔɔ a bimɛ nɛ a sɛ gba si himi kɛ we ɔ níhi nɛ e sa kaa a pee, se a bimɛ ɔmɛ peeɔ nɔ́ kpa. Ke nɔ́ nɛ a pee ɔ ti si wui Ngmami ɔ, kɛ e sa kaa fɔli ɔmɛ nɛ a pee a ní ha kɛɛ? Nyumu ko kɛ e yo nɛ a bimɛ sɛ gba si himi ɔ de ke: “Be tsuaa be ɔ, wa bɔɔ mɔde kaa wa maa ye bua mɛ konɛ a susu níhi a he kaa bɔ nɛ Yehowa susuɔ níhi a he ɔ. Se ke a pee juɛmi ko nɛ wa bua jɔɛ he po ɔ, wa kplɛɛɔ nɔ, nɛ wa woɔ mɛ he wami.”

⁹ Ngɛ Asia ma komɛ a nɔ ɔ, e yee kɛ haa binyɛmɛ komɛ kaa a ma ha nɛ a bimɛ nyumuhi nɛ tsɔ a he. Se ke a kplɛɛɔ blɔ nya nɛ a to ngɛ Kristofohi asafo ɔ mi ɔ nɔ, nɛ a le nɔ nɛ e sa kaa e pee wekuyi ɔ, a nyɛɔ nɛ a kɛ a nganyɛmɛ ɔmɛ hiɔ si saminya. Yo ko nɛ e ji Kristofo no ɔ tsɔɔ kaa e “bua jɔ wawɛɛ” kaa e binyumu ɔmɛ hia kɛ je weku we ɔ mi. E bua jɔ kaa e na kaa e binyumu ɔmɛ nyɛ nɛ a ngɛ mɛ nitsɛmɛ a weku ɔmɛ a nɔ hyɛe. Jã nɛ a bimɛ ɔmɛ pee ɔ hu je tlomi ngɛ mɛ fɔli ɔmɛ a kuɛ nɔ ngɛ a bwɔmi si.

10, 11. Mɛni ga womi nɛ ngɛ Ngmami ɔ mi nɛ ma nyɛ maa ye bua nyumu nikɔtɔmahi kɛ yi nikɔtɔmahi konɛ a ba a je mi saminya?

¹⁰ Nyumu nikɔtɔmahi kɛ yi nikɔtɔmahi peeɔ a ní ngɛ blɔ slɔɔtohi a nɔ. Nyumu nikɔtɔma komɛ dlaa a he ngɛ blɔ komɛ a nɔ konɛ nihi nɛ na mɛ kaa a ji nihewi. Yi nikɔtɔmahi fuu yeɔ tsui ngɛ haomihi nɛ a kɛ maa kpe ke a nine kumi se po ɔ he. E ngɛ dɔmi kaa be komɛ ɔ, nyumu nikɔtɔmahi fiɛɔ yiwi tsɔwi a he, nɛ yi nikɔtɔmahi hu fiɛɔ nyumuwi tsɔwi a he. Enɛ ɔ woɔ a he piɛɛli a mi mi la, nɛ a jeɔ hunga. Se nyumu nikɔtɔmahi nɛ a kɛ Mawu jami fiɛ we ɔ lɛɛ, a ‘hɛ ka si,’ nɛ a bɔɔ mɔde kaa a maa yu a he ngɛ akɔnɔ yayahi a he. (1 Petro 4:7) Yi nikɔtɔmahi hu nɛ a suɔ a hunomɛ kɛ Yehowa a, bɔɔ mɔde kaa a ma ha nɛ bua jɔmi nɛ hi a gba si himi ɔ mi.

¹¹ Mawu ha nɛ Matsɛ Lemuel je “yo kpakpa” a yi.  E tsɔɔ kaa e peeɔ e huno ɔ suɔmi nya ní, nɛ ‘daa nɛ ɔ, e peeɔ lɛ kpakpa, pi yayami.’ Yi nikɔtɔmahi kɛ nyagbahi kpeɔ be komɛ, enɛ ɔ he ɔ, e sa nɛ a hunomɛ nɛ a ji Kristofohi ɔ nɛ je a yi ngɛ mɔde nɛ a ngɛ bɔe kaa a maa da nyagba nɛ ɔmɛ a nya a he. Suɔmi nɛ a ngɛ kɛ ha a yi ɔmɛ ɔ, ma ha nɛ a ‘je a yi.’​​—Abɛ 31:10, 12, 28.

12. Benɛ jehahi ngɛ yae nɛ jehahi ngɛ bae ɔ, mɛni blɔ nɔ suɔmi nɛ ngɛ nɔ kɛ e yo a kpɛti ɔ mi waa ngɛ?

¹² Ke fɔli ngɛ a bimɛ tsɔsee ɔ, a ná we deka kɛ ha we a sibi kulaa ngɛ jamɛ a be ɔ mi. A suɔ kaa a ma tsu a bimɛ ɔmɛ a hiami níhi a he ní kɛ ha mɛ. Ke bimɛ ɔmɛ wa nɛ mɛ nitsɛmɛ a ngɛ a dɛhe ɔ, e sa nɛ fɔli ɔmɛ nɛ a ná deka kɛ ha a he jehanɛ. Huno ko de ke: “Benɛ ye biyi ɔmɛ ho gba we ya a, i kɛ ye yo ɔ wa ná suɔmi ehe kulaa kɛ ha wa he ekohu.” Huno ko hu de ke: “Wa susuɔ wa nɔmlɔ tso mi he wami nami he, nɛ wa kaiɔ wa he kaa e sa nɛ waa ka wa kpɔ mi be tsuaa be.” Bɔ nɛ pee nɛ a hɛ nɛ ko ja a, a bɔɔ mɔde kaa a maa pee nyɛmimɛ ngɛ asafo ɔ mi ɔ nibwɔ. Niinɛ, ke wa jeɔ suɔmi kpo kɛ haa nihi ɔ, wa náa jɔɔmi, nɛ Yehowa hu bua jɔɔ he.​​—Filipi Bi 2:4; Hebri Bi 13:2, 16.

13. Ke nɔ kɛ e yo ngɛ bwɔe nɛ a laa we a sibi nɔ́ ko nɔ, nɛ a jeɔ a tsui mi nɛ a sɛɛɔ ni faa a, kɛ lɔ ɔ yeɔ bua mɛ ha kɛɛ?

¹³ E sa nɛ o kɛ o yo ɔ nyɛɛ je nyɛ tsui mi nɛ nyɛɛ sɛɛ ní faa. E sɛ nɛ nyɛɛ laa nyɛ sibi nɔ́ ko nɔ. (Abɛ 17:27) Huno ko de ke: “Wa nuɔ wa sibi a sisi saminya, nɛ wa susuɔ wa sibi a he, nɛ wa ti nɔ ko fo we lɛ nɔ kake pɛ e nɔ́ mi.” E yo ɔ hu de ke: “Ngɛ wa bwɔmi si nɛ ɔ, ke wa bla kɛ nu tea, wa sɛɛ ní, nɛ wa pee kake ngɛ nɔ́ tsuaa nɔ́ mi ɔ, wa bua jɔɔ saminya.” Ke nyɛ laa we nyɛ sibi nɔ́ ko nɔ, nɛ nyɛ yeɔ nyɛ sibi anɔkuale ɔ, e ma ha nɛ suɔmi nɛ ngɛ nyɛ kpɛti ɔ mi maa wa wawɛɛ nitsɛ. Jã nɛ nyɛ maa pee ɔ maa ye bua nyɛ kɛ da kahi nɛ Satan kɛ maa ba nyɛ gba si himi ɔ mi ɔ tsuo nya.

14. Mɛni Timoteo na Loise pee kɛ ye bua lɛ nɛ e ba plɛ Kristofo no?

¹⁴ Bibimɛ ji nimowi a “hɛ mi nyami.” (Abɛ 17:6) Ke bibimɛ ngɛ a nɛmɛ kɛ a namɛ a kasa mi ɔ, e ngɛ bua jɔmi pe. Baiblo ɔ tu Loise he munyu kpakpa. Timoteo na ji Loise. Loise kɛ e biyo Eunike tsuo pee kake nɛ a du a hemi kɛ yemi ɔ kɛ wo Loise bibi Timoteo mi. Timoteo ba wa nɛ e ba na kaa e yayo kɛ e na a tsuo suɔ Baiblo ɔ mi anɔkuale ɔ saminya.​​—2 Timoteo 1:5; 3:14, 15.

15. Mɛni binɛmɛ kɛ binamɛ ma nyɛ maa pee kɛ ye bua a bibimɛ? Mɛni e sɛ nɛ a pee?

¹⁵ Enɛ ɔ tsɔɔ kaa binɛmɛ kɛ binamɛ ma nyɛ maa ye bua a bibimɛ wawɛɛ nitsɛ. Binɛmɛ kɛ binamɛ, nyɛ tsɔɔ nyɛ bimɛ Yehowa yi mi tomihi a he ní momo. Amlɔ nɛ ɔ, nyɛ ma nyɛ maa tsɔɔ nyɛ bibimɛ ɔmɛ hulɔ! Ke nɛmɛ kɛ namɛ kɛ a bibimɛ ngɛ Baiblo mi sanehi a he ní sɛɛe ɔ, jokuɛwi ɔmɛ a bua jɔɔ saminya. Enɛ ɔ tsɔɔ we kaa e sa nɛ binɛmɛ kɛ binamɛ nɛ wo a bibi ɔmɛ a tsɛmɛ a blɔ nya ní tsumi ngɛ a dɛ. (5 Mose 6:7) Mohu ɔ, nyɛɛ ye bua mɛ kɛkɛ. Kaa bɔ nɛ la polɔ ɔ sɔle ɔ, nyɛ hu nyɛ ma nyɛ maa sɔle ke: “Amlɔ nɛ ɔ nɛ i bwɔ, nɛ ye yi mi hiɛ futaa kɛ mua a, Mawu, ko kua mi! O kɛ mi nɛ hi si kɛ yaa si ma sɛɛ nyakpɛ ní nguanguahi nɛ o tsu ɔ kɛ ha yi nɔhi nɛ maa ba ngɛ se ɔ.”​​—La 71:18; 78:5, 6.

16. Mɛni binɛmɛ kɛ binamɛ maa pee konɛ a ko wo we mi pɛ?

¹⁶ Aywilɛho sane ji kaa binɛmɛ kɛ binamɛ komɛ puɛɔ a bibimɛ ɔmɛ a tue. Enɛ ɔ ngɔɔ pɛ kɛ baa binɛmɛ kɛ binamɛ kɛ a bimɛ ɔmɛ a kpɛti. Se ke o kɛ o bibimɛ ɔmɛ hi si saminya a, lɔ ɔ ma ha nɛ a ma nyɛ ma de mo níhi nɛ a be suɔe kaa a ma de a fɔli po. Be komɛ ɔ, ke jokuɛwi ɔmɛ pee nɔ́ ko kɛ si a fɔli ɔmɛ ɔ, a maa suɔ nɛ a nɛmɛ aloo a namɛ nɛ fĩ a se. Ke binɛ aloo bina ji mo nɛ e ba jã a, mɛni e sa kaa o pee? E sa kaa o kɛ nile nɛ tsu ní, nɛ o wo o bibimɛ ɔmɛ he wami  konɛ a kɛ a fɔli nɛ sɛɛ ní faa. O ma nyɛ ma de mɛ kaa jã ji bɔ nɛ Yehowa suɔ kaa a pee. (Efeso Bi 6:1-3) Ke e maa hi ɔ, moo sɛ hlami nɛ o kɛ jokuɛwi ɔmɛ a fɔli ɔmɛ nɛ ya tu munyu. Lɔ ɔ ma ha nɛ e be yee ha jokuɛwi ɔmɛ kaa a kɛ a fɔli ɔmɛ maa sɛɛ ní. Koo laa o bibimɛ ɔmɛ nɔ́ ko nɔ, mo de mɛ níhi tsuo nɛ o le kɛ je o jokuɛwi a si ɔ. Ke o je o tsui mi nɛ o pee jã a, e maa ye bua o bibimɛ ɔmɛ saminya.

17. Mɛni la polɔ ɔ fia e pɛɛ si kaa e maa pee nɛ́ e sa kaa Kristofohi nɛ a ngɛ bwɔe ɔ hu nɛ a kase?

¹⁷ Benɛ je ngɛ jɔe nɛ je ngɛ nae ɔ, pi nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ o ma nyɛ maa pee hu. Ke e ba jã a, mɛni o maa pee? Eko ɔ, e maa pee mo kaa kpaako o ye jeha 30, se ke o hyɛ o hɛ mi ngɛ ahuhuɛ mi ɔ, o naa kaa o hɛ mi tsuo kuã. Ke e ba jã a, e ko hao mo. La polɔ ɔ de Yehowa ke: “Ko sake mi kɛ fɔ he ngɛ ye bwɔmi mi, be nɛ ye he wami ta nɛ ɔ.” Mo hu o ma nyɛ maa pee o ní kaa bɔ nɛ la polɔ ɔ pee ɔ. E de ke: “Imi lɛɛ ma ngɔ ye hɛ kɛ fɔ o nɔ be tsuaa be. Ma je o yi daa kɛ daa.”​​—La 71:9, 14.

18. Mɛni Kristofohi nɛ a ba he jɔɔmi ngɛ ní tsumi mi ɔ ma nyɛ maa pee?

¹⁸ Nihi fuu to blɔ nya kaa ke a ba he jɔɔmi ngɛ ní tsumi mi ɔ, a kɛ a be fuu ma je Yehowa yi. Bitsɛ ko nɛ e ba he jɔɔmi ngɛ ní tsumi mi ɔ de ke: “I fia ye pɛɛ si kaa ke wa biyo ɔ gbe sukuu nya a, i kɛ ye be tsuo ma tsu fiɛɛmi ní tsumi ɔ. Enɛ ɔ he ɔ, i jua ye ní tsumi ɔ konɛ ma ná be babauu kɛ sɔmɔ Yehowa. I sɔle kɛ bi Mawu blɔ tsɔɔmi ngɛ he.” Ke e piɛ bɔɔ nɛ o maa ba he jɔɔmi ngɛ ní tsumi mi ɔ, ha nɛ munyu nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ nɛ wa Bɔlɔ Kpetekpleenyɛ ɔ tu ɔ, nɛ wo o bua. E de ke: “Imi nɔuu ji nyɛ Mawu nɛ maa hyɛ nyɛ nɔ kɛ ya su be nɛ nyɛ maa wa nɛ nyɛ maa puɛ mua.”​​—Yesaya 46:4.

19. Mɛni ga a wo nihi nɛ a wa ngɛ jeha mi ɔ?

 ¹⁹ Ke o ba he jɔɔmi ngɛ ní tsumi mi ɔ, eko ɔ, o be si himi ɔ náe gbɔjɔɔ. Bɔfo Paulo wo nyumu nikɔtɔma amɛ he wami kaa ‘a hɛ mi nɛ ka si.’ Enɛ ɔ biɔ nɛ a ye a he nɔ. E sɛ nɛ a de ke a bwɔ lɔ ɔ he ɔ, a maa ngmɛ sa nɛ a hwɔ si. Eko ɔ, ke o ba he jɔɔmi ngɛ ní tsumi mi ɔ, e ma bi nɛ o kɛ o he nɛ wo níhi nɛ o peeɔ be ko nɛ be ɔ a mi wawɛɛ. Enɛ ɔ he ɔ, ‘ní tsumi nɛ o ngɛ tsue ha Nyɔmtsɛ ɔ, mo tsu nɛ e ya nɔ saminya be tsuaa be. Ejakaa mo nitsɛ o le kaa dengme nɛ o ngɛ gboe ha Nyɔmtsɛ ɔ be yaka pee.’ (1 Korinto Bi 15:58) Moo ye bua nihi fuu. (2 Korinto Bi 6:13) Blɔ nɔ nɛ Kristofohi fuu nɛ a wa ngɛ jeha mi ɔ guu kɛ peeɔ enɛ ɔ ji kaa a kɛ kã fiɛɛɔ sane kpakpa a kɛ tsɔɔ nihi. A peeɔ enɛ ɔ ngɛ a nyɛmi nya. Be mi nɛ o ngɛ wae ɔ, e sa nɛ ‘o hɛɛ o hemi kɛ yemi, suɔmi, kɛ o tsui si tomi ɔ mi wawɛɛ.’​​—Tito 2:2.

20, 21. (a) Be abɔ nɛ wa ngɛ je yaya nɛ ɔ mi ɔ, mɛni ma nyɛ ma gba nihi kɛ a yihi a kpɛti? (b) Mɛni Ana pee nɛ́ nihi nɛ mɛ hu a he piɛɛli gbo si mɛ ɔ ma nyɛ maa kase?

²⁰ Aywilɛho sane ji kaa nɔ ko be nyɛe maa tu gbenɔ nya fo ngɛ je nɛ wa ngɛ mi nɛ ɔ mi kɔkɔɔkɔ. Enɛ ɔ he ɔ, huno ma nyɛ ma gbo kɛ je e yo he, nɛ yo hu ma nyɛ ma gbo kɛ je e huno he. Hunomɛ aloo yihi nɛ a ji Kristofohi nɛ a he piɛɛli gbo si mɛ ɔ le kaa mahe nɛ a suɔli nɛ ɔmɛ ngɛ hwɔe. Enɛ ɔ he ɔ, a ngɛ nɔ mi mami kaa a maa na mɛ ekohu. (Yohane 11:11, 25) Se kɛ̃ ɔ, a yeɔ aywilɛho wawɛɛ. Kɛ nihi nɛ́ a gbo je a he ɔ ma plɛ kɛ da aywilɛho yemi ɔ nya ha kɛɛ? a

 ²¹ A wo yo ko ta ngɛ Baiblo ɔ mi. E biɛ ji Ana. Ke wa kai nɔ́ nɛ e pee ɔ, e maa ye bua wɔ. Ana kɛ e huno hi si jeha kpaago pɛ nɛ e huno ɔ gbo je e he. Benɛ Baiblo ɔ tu Ana he munyu ɔ, jamɛ a be ɔ mi ɔ, e ye jeha 84. E ngɛ heii kaa Ana ye e huno ɔ gbenɔ ɔ he aywilɛho. Se kɛ e plɛ kɛ da nya ha kɛɛ? E jaa Yehowa Mawu nyɔ kɛ pia ngɛ sɔlemi we ɔ. (Luka 2:36-38) Atsinyɛ jemi ko be he kaa enɛ ɔ ji nɔ́ titli nɛ ye bua Ana nɛ e nyɛ da e aywilɛho yemi ɔ nya, nɛ e hɛ ja we tsɔ ɔ nɛ.

22. Mɛni ni komɛ pee kɛ da a hunomɛ aloo a yihi a gbenɔ nya nɛ a hɛ ja we tsɔ?

²² Yalɔyo ko nɛ e ye jeha 72, nɛ e huno gbo kɛ je e he jeha nyɔngma ji nɛ ɔ de ke: “Ye nyagba titli ji kaa i be nɔ ko nɛ i kɛ lɛ sɛɛɔ ní. Benɛ ye huno ɔ ngɛ je mi ɔ, ke i kɛ lɛ ngɛ ní sɛɛe ɔ, e buɔ mi tue saminya. Wa sɛɛɔ ní kɛ kɔɔ asafo ɔ kɛ fiɛɛmi ní tsumi ɔ he.” Yalɔyo kpa ko hu de ke: “E ngɛ mi kaa ke nɔ́ ko ba nɛ be pue mi ɔ, nɔ hɛ jeɔ nɔ mohu lɛɛ, se i kpa si nɛ i na kaa ja daa nɛ ɔ, o ngɛ nɔ́ ko pee loko o hɛ ma nyɛ maa je nɔ. Ke nɔ́ ko ba nɛ o ngɛ hlae nɛ o hɛ nɛ je nɔ ɔ, moo ye bua nihi.” Nyumu ko nɛ e ye jeha 67 nɛ e yo gbo si lɛ ɔ hu de ke: “Ke o woɔ ni kpahi a bua a, lɔ ɔ woɔ mo nitsɛ hu o bua.”

23, 24. Mɛni Baiblo ɔ de nɛ ma nyɛ maa wo nihi nɛ a bwɔ ɔ, kɛ nihi nɛ a hunomɛ aloo a yihi gbo kɛ je a he ɔ a bua wawɛɛ?

²³ E ngɛ mi kaa nihi a hunomɛ aloo a yihi nyɛɔ gboɔ kɛ jee a he mohu lɛɛ, se Yehowa yaa nɔ nɛ e yeɔ bua mɛ. Matsɛ David la ke: ‘Nɔ́ kake kɛkɛ lɛ i bi Yehowa; nɔ́ kake pɛ lɛ i ngɛ hlae ngɛ e dɛ. Lɔ ɔ ji kaa ma hi Yehowa we ɔ ye wami be ɔ tsuo; ma na Yehowa he fɛu ɔ, nɛ ma fa kue ngɛ e we ɔ.’​​—La 27:4.

²⁴ Bɔfo Paulo de ke: “Yalɔyihi nɛ be nɔ ko ɔ, moo bu  mɛ bɔ nɛ sa.” (1 Timoteo 5:3) Munyu nɛ Paulo tu kɛ nyɛɛ enɛ ɔ se ɔ tsɔɔ kaa yalɔyihi nɛ a be weku no ko ɔ maa hia asafo ɔ yemi kɛ buami. Se kɛ̃ ɔ, munyu nɛ ji “moo bu mɛ” ɔ tsɔɔ kaa e sa nɛ waa bu mɛ kaa a he jua wa. Nihi nɛ a hunomɛ aloo a yihi gbo kɛ je a he ɔ, a he jua wa ha Yehowa, nɛ Yehowa yeɔ bua mɛ. Enɛ ɔ ji bua womi munyu nitsɛnitsɛ!​​—Yakobo 1:27.

25. Mɛni nihi nɛ a bwɔ ɔ ma nyɛ maa ya nɔ maa pee?

²⁵ Mawu Munyu ɔ de ke: ‘Nimowi a he fɛu ji a yi mi mua, nɛ nihi nɛ peeɔ nɔ́ nɛ da lɛ a naa lɔ ɔ.’ (Abɛ 16:31; 20:29) Ke o kpa le sɛ gba si himi mi jio, o sɛ we mi jio, yaa nɔ nɛ o kɛ Yehowa jami nɛ pee nɔ́ titli ngɛ o si himi mi. Ke o pee jã a, o ma ná biɛ kpakpa ngɛ Mawu hɛ mi amlɔ nɛ ɔ, nɛ o ma ná neneene wami ngɛ je ko nɛ nɔ́ nami kɛ bwɔmi be mi ɔ mi.​​—La 37:3-5; Yesaya 65:20.