BLEMA munyu nɛ ɔmɛ nɛ Matsɛ Salomo tu ɔ tsɔɔ bɔ nɛ adesahi nuɔ he ha ngɛ si himi mi. Eko ɔ, akɛnɛ adesahi a wami se kɛ we nɛ a be nyɛe maa tu gbenɔ nya fo he je ɔ, a bɔɔ mɔde kaa a maa pee nɔ́ ko konɛ a se nɛ kɛ ngɛ je mi. Jeha babauu ji nɛ ɔ nɛ adesahi hla blɔhi a nɔ nɛ a maa gu konɛ a se nɛ kɛ ngɛ je mi.

Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mo susu Gilgamesh nɛ e ji Sumeria matsɛ ɔ he nɛ o hyɛ. A de níhi fuu kɛ kɔ e si himi he, se tsa pi lɛ tsuo ji anɔkuale. A ngma níhi nɛ Gilgamesh pee ɔ he sane kɛ fɔ si. Nɛ e he sane ko nɛ a ngma a tsɔɔ kaa e hia blɔ ko nɛ he wa konɛ e ya hla nɔ́ nɛ e maa pee nɛ e ko gbo. Se e yi manye.

Ngɛ jeha 400 jeha amɛ a mi loko a fɔ Kristo ɔ, China je mi si kpali komɛ bɔ mɔde kaa a maa pee “gbenɔ nya tsopa” kɛ susumi kaa e ma ha nɛ adesahi a wami se nɛ kɛ. A futu mercury bɔɔ kɛ arsenic bɔɔ kɛ pee tsopa ko. Se a ba na kaa tsopa nɛ ɔ gbe nɔ yeli fuu ngɛ China. Ngɛ jeha 500 kɛ 1500 jeha amɛ a kpɛti ɔ, Yuropa je mi si kpali komɛ bɔ mɔde kaa a kɛ sika tsu maa pee tsopa ko. Akɛnɛ sika tsu nyɛ we puɛmi he je ɔ, a susu kaa e ma nyɛ ma ha nɛ adesahi a wami se nɛ kɛ.

Mwɔnɛ ɔ, je mi si kpali nɛ a kaseɔ níhi nɛ wami ngɛ mi kɛ adesa nɔmlɔ tso ɔ he ní ɔ ngɛ mɔde bɔe kaa a maa na nɔ́ he je nɛ adesahi bwɔɔ. Je mi si kpali nɛ ɔmɛ a mɔde bɔmi ɔ tsɔɔ kaa loloolo ɔ, adesahi ngɛ hɛ nɔ kami kaa a ma nyɛ maa tsi bwɔmi kɛ gbenɔ nya. Se mɛni je a mɔde bɔmi ɔ mi kɛ ba?

Je mi si kpali nɛ a kaseɔ wami yiblii ɔmɛ a he ní ɔ tsɔɔ níhi slɔɔtohi 300 kɛ se nɛ tsɔɔ nɔ́ he je nɛ adesahi bwɔɔ nɛ a gboɔ ɔ. Lingmi nɛ ɔ, je mi si kpali nyɛɔ nɛ a haa nɛ lohwehi kɛ adesahi a wami yiblii ɔmɛ a se kɛɛ. Hɛ mi yami nɛ ɔ ha nɛ niatsɛmɛ komɛ bɔ mɔde kaa a kɛ sika ma fĩ je mi si kpali a se konɛ a nyɛ nɛ a tsɔɔ “nɔ́ he je nɛ wa gboɔ.” Mɛni nɛ je a níhi a mi hlami ɔ mi kɛ ba?

Mɔde nɛ a bɔ kaa a ma ha nɛ wami se nɛ kɛ. Je mi si kpali komɛ tsɔɔ kaa nɔ́ ko nɛ a tsɛɛ ke telomeres nɛ ngɛ wa mi ɔ nɛ haa nɛ wa bwɔɔ. O maa na telomeres ɔ ngɛ wami yiblii nɛ a tsɛɛ ke chromosomes ɔ nya. Ke wami yiblii nɛ tsɔɔ bɔ nɛ nɔ ko ngɛ ha a mi ngɛ gbae ɔ, telomeres ɔ poɔ a he piɛ. Se be fɛɛ be nɛ wami yiblii nɛ ɔmɛ a mi ma gba a, telomeres ɔ nɔ gbɔɔ. Bɔɔbɔɔbɔɔ ɔ, wami yiblii ɔmɛ a mi nyɛ we gbami hu, kɛkɛ ɔ, adesahi bɔni bwɔmi.

 Je mi si kpalɔ ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Elizabeth Blackburn nɛ e ná jlasi ngɛ jeha 2009 ɔ mi ɔ kɛ e we bi ɔmɛ na muawa komɛ nɛ a ha we nɛ telomeres ɔmɛ a nɔ gbɔɔ mla. Nɛ enɛ ɔ ha we nɛ adesahi nɛ a bwɔ mla. Se a níhi a mi hlami ɔ hu tsɔɔ kaa telomeres ɔ “nyɛ we nɛ e ha nɛ adesahi a wami ligbi ɔmɛ nɛ ya hɛ mi.”

Wami yiblii ɔmɛ a hɛ mi tsakemi ji blɔ kpa nɔ nɛ a gu konɛ a kɛ ha adesa wami se nɛ kɛ. Ke wami yiblii ɔmɛ a se kɛ tsɔ, nɛ a mi nyɛ we nɛ a gba konɛ ehe nɛ ba a, a nyɛ we nɛ a tsuɔ ní saminya. Ke e ba lɛ jã a, e haa nɛ nɔ he plɛɔ lɛ, e he mi yeɔ lɛ wawɛɛ, nɛ e náa hiɔ kpahi. Lingmi nɛ ɔ, je mi si kpali komɛ nɛ a ngɛ France ɔ je wami yiblii komɛ kɛ je ni komɛ nɛ a ye jeha 100 kɛ se a mi, nɛ a tsake hɛ mi, nɛ wami yiblii ɔmɛ bɔni ní tsumi saminya. Nilelɔ kpanaa Jean-Marc Lemaître nɛ ji a hɛ mi nyɛɛlɔ ɔ tsɔɔ kaa a ní tsumi ɔ ha nɛ a na kaa “wami yiblii ɔmɛ nɛ a ma tsake a hɛ mi ɔ” be hae nɛ waa bwɔ mla.

Je mi si kpali fuu tsɔɔ kaa níhi fuu ngɛ nɛ nihi peeɔ konɛ a wami se nɛ kɛ, se kɛ̃ ɔ, lɔ ɔmɛ be hae nɛ adesahi a se nɛ kɛ pe ligbihi nɛ adesahi yeɔ ɔ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, kɛ je jeha 1900 jeha amɛ a mi kɛ ma nɛ ɔ, adesahi a wami se kɛ ɔ. Nɔ́ he je ji kaa adesahi ya hɛ mi ngɛ he tsɔmi mi, nɛ a pee tsopahi nɛ́ a kɛ tsaa hiɔ slɔɔtohi. Je mi si kpali komɛ heɔ yeɔ kaa adesahi nyɛɔ suu a wami ligbi ɔmɛ a he.

Maa pee jeha 3,500 nɛ be ɔ, Mose tsɔɔ kaa: “Wa wami be ɔ tsuo ji jeha nyingmi kpaago. Ke wa ngɛ he wami ɔ, wa naa nyingmi kpaanyɔ, se lɛ tsuo peeɔ haomi kɛ aywilɛho sɔuu. Wa wami se poɔ tlukaa; nɛ wa bee kɛ yaa kaa lohwe pɛlitsɛmɛ nɛ te kɛ bee.” (La 90:10) E ngɛ mi kaa adesahi bɔ mɔde kaa a ma ha nɛ a wami se nɛ kɛ mohu lɛɛ, se tsakemi ko bɛ, níhi ngɛ kaa bɔ nɛ Mose de ɔ nɔuu.

Se lohwe komɛ kaa red sea urchin, loo quahog clam ɔ nyɛɔ yeɔ jeha 200 kɛ se, nɛ tso ko nɛ a tsɛɛ ke giant sequoia a hu nyɛɔ yeɔ jeha akpehi abɔ. Ke wa ngɔ adebɔ ní nɛ ɔmɛ a wami kɛ to adesahi a wami he ɔ, eko ɔ, wa ma bi ke, ‘Anɛ wa wami ligbi ɔmɛ tsuo ji jeha 70 loo 80 lo?’