1, 2. (a) Ana Naboti soni ŵanace ŵakwe ŵasimene ni yangali cilungamo yamtuli? (b) Ana munganiji citutagulilane ndamo siŵili syapi?

AGANICISYE cakutendekwa aci. Jwamlume amsimene ni magambo gakogoya mnope. Liŵasa lyakwe yalumo ni acimjakwe akusimonga soni yikwapweteka mnope ligongo lyakuti jwamlumejo amsimene ni magambogo pakwamba kujigalila maumboni gaunami gakutyocela kwa acalume ŵangalumbana. Ŵandu ŵajinji ŵakunonyela cilungamo akudandawula mnope pakulolela jwamlume jwangalemwaju yalumo ni ŵanace ŵakwe ali mkupegwa cilango cakuwulajidwa. Celecitu cili cakutendekwa cisyesyene, cacamtendecele jwakutumicila jwakulupicika jwa Yehofa lina lyakwe Naboti. Jwalakwe ŵatemi ni umi pandaŵi jele Mwenye Ahabu jwalamulilaga ku Yisalayeli.—1 Maf. 21:11-13; 2 Maf. 9:26.

² Mungani ajino, citutagulilane yaŵasimene nayo Naboti soni cakulemwa caŵatesile jwamkulungwa jwakulupicika jwine mumpingo waciklistu wa m’yaka 100 yandanda. Pacitutagulilaneje yisyasyo ya m’Baibuloyi, citulole ndamo siŵili syatukusosekwa kulosya kuti tutendeje yindu mwakamulana ni cilungamo ca Yehofa. Ndamosi sili kulinandiya soni kusacilila kwakululucila ŵane.

3, 4. Ana Naboti ŵaliji mundu jwamtuli, soni ligongo cici ŵakanile kusumisya mgunda wakwe wa mipeleya kwa Mwenye Ahabu?

³ Naboti ŵaliji jwakulupicika kwa Yehofa pandaŵi jele Ayisalayeli ŵajinji ŵakuyaga cisyasyo cakusakala ca Mwenye Ahabu ni ŵamkwakwe, Yesebele. Jemanjaji ŵalambilaga Baala soni nganamcimbicisyaga Yehofa ni malamusi gakwe. Nambope, Naboti ŵawuwonaga unasi wakwe ni Yehofa kuŵa wakusosekwa mnope kupundana ni umi wakwe.

⁴ Aŵalanje 1 Mafumu 21:1-3. Ahabu paŵasakaga kusuma mgunda wa mipeleya wa Naboti kapena kucengana najo ni mgunda wine wa mipeleya, jwalakwe ŵakanile. Ligongo cici? Jwalakwe mwakumcimbicisya ŵasasile kuti, “Yili yangakomboleka pameso pa Yehofa kuti nampe cipanje ca acinangolo ŵangu.” Naboti ŵakanile yeleyi pakuya lilamusi lyaŵapelece Yehofa kwa Ayisalayeli, lyalyalekasyaga kusumisya cipanje ca acinangolo ŵawo. (Lev. 25:23; Num. 36:7) Kusala yisyene, Naboti ŵayiwonaga yindu mpela muŵayiwonelaga Yehofa.

5. Ana Yesebele ŵatesile wuli kuti Naboti awulajidwe?

⁵ Naboti paŵakanile kusumisya mgunda wa mipeleyawo, Mwenye Ahabu ni ŵamkwakwe ŵatesile yindu yakogoya mnope. Pakusaka kupata mgunda wa mipeleyawo, Yesebele ŵasalile acalume ŵaŵili kuti amlambucisye Naboti magambo gakuti nganalemwa. Yakuyicisya yakwe, Naboti ni ŵanace ŵakwe ŵawulajidwe. Ana Yehofa ŵatesile cici ni yindu yangali cilungamoyi?

6, 7. Ana Yehofa ŵalosisye mwamtuli kuti akusanonyela cilungamo, soni ligongo cici yeleyi yatamilikasisye pasi mitima ja ŵamwiŵasa lya Naboti soni acimjakwe?

⁶ Mwangacelewa Yehofa ŵamtumisye Eliya kwa Ahabu kuti akapelece utenga wakumjelusya. Eliya ŵamjelwisye Ahabu kuti ali jwakuwulaga soni jwawiyi. Ana Yehofa ŵalamwile cici panganiji? Ahabu ni ŵamkwakwe soni ŵanace ŵakwe ŵasosekwaga kuwulajidwa mpela muŵatendele Naboti ni ŵanace ŵakwe.—1 Maf. 21:17-25.

⁷ Ŵamwiŵasa lya Naboti nambosoni acimjakwe yakwayiye mnope yindu yangali cilungamo yaŵatesile Mwenye Ahabu. Nambope Yehofa ŵayiweni yindu yangali cilungamoyi mwamti ŵatesilepo kandu mwacitema. Yeleyi yatamilikasisye pasi mitima ja ŵamwiŵasa lya Naboti soni acimjakwe. Nambope yayatendekwe panyuma pakwe yalinjile kulinandiya kwawo soni cikulupi cawo mwa Yehofa.

8. Ana Ahabu ŵatesile cici paŵapikene utenga wakwelusya wakutyocela kwa Yehofa, soni yakuyicisya yakwe yaliji yamtuli?

⁸ Ana Ahabu ŵatesile cici paŵapikene utenga wakwelusya wakutyocela kwa Yehofa? “Jwalakwe ŵapapwile yakuwala yakwe ni ŵawete ciguduli, ŵalesile kulya ni ŵatandite kugona pa ciguduli soni ŵatandite kwenda mwakulitesya canasa.” Ana papali yakuyicisya yamtuli ligongo lyakulinandiya kwa Ahabu? Yehofa ŵamsalile Eliya kuti, “Ligongo lyakuti jwalakwe alinandiye pameso pangu, ngasiyikasya likungu m’masiku gakwe. Nambo cinjilikasya panyumba jakwe m’masiku ga mwanace jwakwe.” (1 Maf. 21:27-29; 2 Maf. 10:10, 11, 17) Yehofa jwali “jwakuwungunya mitima,” ŵamtendele canasa Ahabu.—Miy. 17:3.

9. Ligongo cici kuŵa ŵakulinandiya kukacenjele ŵamwiŵasa lya Naboti soni acimjakwe?

⁹ Ana ŵamwiŵasa lya Naboti soni acimjakwe yakwayiye mwamtuli paŵapikene kuti liŵasa lya Ahabu ngasilipocela cilango mpaka pandaŵi jele Ahabu caciwa? Mwangakayicila, yeleyi yalinjile cikulupi cawo. Nambope kuŵa ŵakulinandiya kukakamucisye kuti ajendelecele kumlambila Yehofa mwakulupicika, ali akwete cikulupi  cakuti Mlungu jwawo ngaŵa mkutenda yangalungama. (Aŵalanje Deuteronomo 32:3, 4.) Naboti, ŵanace ŵakwe, soni maŵasa gawo cacitendeledwa cilungamo cisyesyene pandaŵi jele Yehofa cacajimusya ŵandu ŵakulungama ku ŵawe. (Yobu 14:14, 15; Yoh. 5:28, 29) Konjecesya pelepa, mundu jwakulinandiya akusakumbucila kuti, “Mlungu jwakuwona msyene caciyilamula yitendo yosope, ni yakusisika yosope kuti ayiwone kuti cinga yili yambone kapena iyayi.” (Mlal. 12:14) Yehofa pakulamula, akusaganicisya yindu yayili yangawoneka kwetuwe. M’yoyo kuŵa ŵakulinandiya mpaka kwacenjele ŵandu ŵamtima wambone kuti usimu wawo ukasokonecela.

10, 11. (a) Ana yakutendekwa yapi yampaka yilinje kulupicika kwetu? (b) Ana kulinandiya mpaka kutucenjele m’matala gapi?

¹⁰ Ana mpaka atende wuli naga acakulungwa ŵa mumpingo atesile cakusagula cakuti wawojo ngakucipikanicisya kapena ngakukamulana naco? Mwambone, ana mpaka atende wuli naga wawojo kapena mjawo amtyosisye pa undumetume waŵawunonyelaga mnope? Nambi wuli naga ŵamkwawo, mwanace jwawo, kapena mjawo jwapamtima amtyosisye mumpingo ni wawojo ngakukamulana ni yeleyi? Ana mpaka atende wuli naga amanyilile kuti mundu jwine jwatesile cakulemwa cekulungwa atendeledwe canasa? Yakutendekwa mpela yeleyi  mpaka yilinje kulupicika kwawo kwa Yehofa soni ku likuga lyakwe. Ana kulinandiya mpaka kwacenjele camtuli naga asimene ni yakulinga cikulupi yeleyi? Kwende tutagulilane matala gaŵili.

¹¹ Candanda, kulinandiya kucitukamucisya kwiticisya kuti nganitukola maumboni gosope. Atamose tuŵe kuti tukumanyilila yejinji pa ngani jine jakwe, nambo Yehofa jika ni jwakusalola yosope yayili mumtima. (1 Sam. 16:7) Kumbucila yeleyi, mpaka kutukamucisye kuŵa ŵakulinandiya, kumanyilila kuti tukwete malile gakutendela yindu, soni kucenga kaganisye ketu panganijo. Caŵili, kulinandiya kucitukamucisya kupikanila soni kwembeceya Yehofa kuti ajongolele yangali cilungamo yayitendekweyo. Baibulo jikusasala kuti, “ŵandu wosope ŵakogopa Mlungu yindu yicajendela cenene . . . , nambo jwakutenda yakusakala yindu ngasiyimjendela cenene, soni ngasalewuya masiku gakwe.” (Mlal. 8:12, 13) Kusala yisyene, kuŵa ŵakulinandiya kucitukamucisya m’weji soni ŵandu ŵane.—Aŵalanje 1 Petulo 5:5.

12. Ana citutagulilane cici, soni ligongo cici?

¹² Aklistu ŵa m’yaka 100 yandanda ku Antiokeya jwa ku Siliya, ŵasimene ni cakutendekwa cacalinjile kulinandiya soni kusacilila kwawo kwakululucila ŵane. Kwende tutagulilane cakutendekwa celeco ni kulola mwampaka citukamucisye kuwungunya ndamo jetu ja kwakululucila ŵane, soni kumanyilila mwele ndamoji jikusakamulana ni mwakusawonela Yehofa pangani ja cilungamo.

13, 14. Ana ndumetume Petulo ŵakwete maukumu gamtuli, soni ana jwalosisye camtuli kulimba mtima?

¹³ Ndumetume Petulo ŵaliji jwamkulungwa jwa mumpingo waciklistu wandanda juŵaliji jwakumanyika mnope. Jwalakwe jwaliji mjakwe jusyesyene jwa Yesu, soni ŵaliji ali ampele ukumu wapajika. (Mat. 16:19) Mwambone, mu 36 C.E., Petulo ŵakwete upile wakulalicila ngani syambone kwa Koneliyo soni ŵamwiŵasa mwakwe. Welewutu waliji upile wapajika, ligongo Koneliyo nganaŵa M’yuda soni jwangawumbala. Koneliyo ni ŵamwiŵasa mwakwe ali apocele msimu weswela, Petulo ŵajimi ni kuŵeceta kuti, “Ana pana jwalijose jwakulekasya kuti ŵandu ŵapocele msimu weswela mpela m’wejiŵa abatiswe?”—Mase. 10:47.

¹⁴ Mu 49 C.E., ŵandumetume soni acakulungwa ku Yelusalemu ŵasimene ni kutagulilana naga Aklistu ŵanganaŵa Ayuda ŵasosekwaga kuwumbala. Pamsonganowu, Petulo mwakulimba mtima ŵakumbwisye abalewo kuti yaka yamunyuma, ŵandu ŵangawumbala ŵapocele mtuka wa msimu weswela. Umboni waŵapelece Petulo wakamucisye likuga lyakulongolela lya m’yaka 100 yandanda kusagula cenene panganiji. (Mase. 15:6-11, 13, 14, 28, 29) Mwangakayicila, Aklistu ŵaciyuda soni ŵane ŵanganaŵa Ayuda ŵasangalele mnope pakulola muŵatendele Petulo pakusala maumboni mwakulimba mtima. Yaliji yangasawusya kuti Aklistu ŵeleŵa amkulupilileje mundu jwamkomangale mwausimuju!—Ahe. 13:7.

15. Ana Petulo ŵatesile cakulemwa capi paŵaliji ku Antiokeya jwa ku Siliya? (Alole ciwulili cacili kundanda kwa nganiji.)

¹⁵ Panyuma pa msongano wawatendekwe mu 49 C.E., Petulo ŵapite ku Antiokeya jwa ku Siliya. Ali kweleko, jwalakwe ŵakungulukaga soni kutendela yindu yalumo ni abale ŵanganaŵa Ayuda. Mwangakayicila, jemanjajo ŵalijiganyisye yejinji kwa Petulo. Nambope, jemanjajo ŵasimonjile soni kutenguka mnope pele Petulo ŵalesile kulya nawo yalumo. Abale ŵane ŵaciyuda, kupwatikapo Banaba, ŵatandite kutendasoni yakulandanayo. Ana cici cacamtendekasisye jwamkulungwa jwa mumpingo jwamkomangale mwausimuju kutenda cakulemwa celeci, cacikatendekasisye kuti ŵandu agaŵikangane mumpingo? Ana mpaka tulijiganye  cici kutyocela pa cakulemwa caŵatesile Petulo campaka citukamucisye naga jwamkulungwa jwa mumpingo atutendele kapena kutuŵecetela yakupweteka?

16. Ana Paulo ŵamjamwice camtuli Petulo, soni ana yeleyi yikuyikasya yiwusyo yamtuli?

¹⁶ Aŵalanje Agalatia 2:11-14. Petulo ŵagwilile m’citega cakogopa ŵandu. (Miy. 29:25) Atamose kuti Petulo ŵamanyililaga nganisyo sya Yehofa pangani jakwayana ni kuwumbala, nambo ŵajogopaga kuti Aklistu ŵaciyuda ŵaŵayikaga kutyocela ku mpingo wa ku Yelusalemu cam’ganicisye yakulemweceka pacam’wone ali mkutenda yindu ni Aklistu ŵangawumbalawo. Ndumetume Paulo, juŵaliji nawo pa msongano wawatendecele ku Yelusalemu mu 49 C.E., ŵamjamwice Petulo kuti ali jwacinyengo. (Mase. 15:12; Aga. 2:13) Ana Aklistu ŵanganaŵa Ayuda nakatesile wuli ni yangali cilungamo yaŵatendele Petulo? Ana nakatengwice ni yayatendekweyi? Ana Petulo nakatyosyegwe pa maundumetume gaŵakwete ligongo lya cakulemwa cakweci?

17. Ana Petulo ŵapatile majali gamtuli ligongo lyakuti Yehofa ŵamkululucile?

¹⁷ Mwakulinandiya, Petulo ŵajiticisye camuko cakutyocela kwa Paulo. M’Baibulo pangali palipose papakusasala kuti jwalakwe ŵamtyosisye pa maundumetume gakwe. Sonitu, mkupita kwa ndaŵi, jwalakwe ŵasaliligwe kulemba yikalata yiŵili yayaŵele mbali ja Baibulo. Cakutesya lung’wanu cili cakuti, mu cikalata cakwe caŵili, Petulo ŵamkolasile Paulo kuti “m’bale jwetu jwakunonyelwa.” (2 Pet. 3:15) Atamose kuti cakulemwa caŵatesile Petulo kwa Aklistu ŵanganaŵa Ayuda caliji cakupweteka mnope, nambope Yesu jwali mtwe wa mpingo ŵajendelecele kumkamulicisya masengo. (Aef. 1:22) Abale ni alongo ŵa mumpingowo ŵakwete upile wakujigalila cisyasyo ca Yesu soni Atati ŵakwe mwakumkululucila Petulo. Mwangakayicila, pangali jwalijose juŵakundile kukuŵala ligongo lya cakulemwa ca mundu jwangali umlamaju.

18. Ana pa yakutendekwa yapi patukusosekwa kulosya nganisyo sya Yehofa pangani ja cilungamo?

¹⁸ Mpela muyaŵelele ni acakulungwa ŵa mumpingo ŵa m’yaka 100 yandanda, masiku aganosoni mumpingo waciklistu mwangali acakulungwa ŵamlama, “pakuŵa wosopewe [tukusalemwesya] ndaŵi syejinji.” (Yak. 3:2) Yili yangasawusya kwiticisya songa jeleji, nambo yikusaŵa yakusawusya naga ŵane atulemwecesye m’weji. Payakutendekwa mpela yeleyi, ana mpaka tukombole kulosya nganisyo sya Yehofa panganijo? Mwambone, ana mpaka atende wuli naga jwamkulungwa jwa mumpingo akuŵeceta yakulosya kuti akutenda lusagu? Ana mpaka akunde kukuŵala naga jwamkulungwa jwa mumpingo ŵaŵecetele yakupweteka? M’malo mwaganicisya kuti m’balejo ngakuŵajilwa pa ukumu wakwe, ana mpaka ajembeceye kuti Yesu, jwali mtwe wa mpingo ajongolele nganijo? M’malo mwakulolape yakulemweceka yatesile, ana yili yakomboleka kuganicisya yaka yaŵele ali mkutumicila mwakulupicika? Naga m’bale juŵalemwecesye akwendelecela kutumicila mpela jwamkulungwa jwa mumpingo kapena akupegwa maundumetume gakonjecesya, ana ngasasangalala najo yalumo? Kusacilila kwawo kwakululucila ŵane kucilosya nganisyo sya Yehofa pa ngani ja cilungamo.—Aŵalanje Matayo 6:14, 15.

19. Ana tukusosekwa kusimicisya mtima ya cici?

¹⁹ Wosope ŵakusanonyela cilungamo akwembeceya lisiku lyele Yehofa cacityosya yangali cilungamo yosope yayikutendekwa ligongo lya Satana soni cilambo cakwe cakusakalaci. (Yes. 65:17) Patukwembeceya lisikuli, kwende tujendelecele kuŵa ŵakusimicisya mtima kulosya nganisyo sya Yehofa pangani ja cilungamo, mwakumanyilila malile getu gakutendela yindu soni kuŵa ŵakusacilila kwakululucila ŵane ŵakusatulemwecesya.