Ne fai mai i se mataupu ne ‵lomi i te Biblical Archaeology Review me “kāti e toko 50” a tino takitasi ne taku mai olotou igoa i te Tusi Tapu faka-Epelu, ko mafai nei o fakamautinoa aka ne mea mua kolā ne maua. E aofia i a latou konei ko tupu e toko 14 o Iuta mo Isalaelu, ko igoa lauiloa e pelā mo Tavita mo Hesekia, mo nisi igoa sē lauiloa ko Manaema mo Peka. E aofia foki i te fakasologa a Falao e toko 5 mo tupu e toko 19 o Asulia, Papelonia, Moapi, Pelesia, mo Sulia. Kae ko kāiga tupu e se ko tino fua e ‵sae mai i te Tusi Tapu mo mea i aso mua. E aofia malie foki a tino e pelā mo faitaulaga sili, faiakoga o te Tulafono, mo nisi ofisa ma‵luga.

Mō tino katoa, e “lava kae ‵toe a fakamaoniga mai tino ‵poto kolā e lotoma‵lie” ki te ‵tonu o fakamatalaga ki tino konā, ko pati i te mataupu. E tonu, e fakasino atu te Tusi Tapu faka-Eleni ki nisi tino mua e tokouke, kae ko isi eiloa se fakamaoniga mai i mea mua, telā e ‵lago atu ki tino e tokouke i ei—e pelā mo Helota, Ponotio Pilato, Tipelia, Kaiafa, mo Sekio Paula.

E tiga eiloa e seai ne leona i togavao o te Fenua Tapu i aso nei, kāti e nofo ki te 150 o taimi e fakasino atu ei te Tusi Tapu ki te manu tenei, telā e fakaasi mai i ei me ne masani ‵lei ki ei a tino tusitala o te Tusi Tapu. A te ukega o taimi konā ne fakatusaga; kae ko nisi tala e fakaasi mai me ne fe‵paki tonu eiloa mo leona. E pelā mo Samasoni, Tavita, Penaia, ne tavaegina me ne tamate ne latou a leona. (Famasino 14:5, 6; 1 Samuelu 17:34, 35; 2 Samuelu 23:20) Kae ko nisi tino ne tamate ne leona.—1 Tupu 13:24; 2 Tupu 17:25.

I taimi mua, a te leona mai Asia (Panthera leo persica) ne maua atu mai i Asia Foliki mo Eleni ki Palesitina, Sulia, Mesopotamia, mo Initia i te feitu ki mātū togala. Ona ko te ma‵taku mo te āva ki ei, e masani eiloa o lavea atu a te manu i ata ‵lomi i te koga mua ko Near Eastern. Ne fakagaligali eiloa a ‵pui puliki o te Babylon’s Processional Way mua ne ata o leona.

Ne tamate faeloa ne tino apo i te taua a leona i Palesitina i te fakaotiga o te 12 o senitenali T.A. E foliga mai me ne kamata o ‵galo atu a leona mai i te koga tenā mai tua malie ifo o te 1300. Kae koi lipoti mai eiloa a te lotou ‵nofo atu i Mesopotamia mo Sulia ke oko eiloa ki te 19 senitenali, kae ko Ailani mo Irag ne oko mai loa ki te kamataga o te 20 senitenali.