BIBELE i buku leyi hangalasiweke swinene emisaveni hinkwayo ematin’wini—ku ringanyetiwa leswaku se ku hangalasiwe tikopi ta kwalomu ka 4,8 wa tibiliyoni emisaveni hinkwayo. Hi 2007 ntsena, ku kandziyisiwe tikopi to tlula 64 600 000. Hi lembe rero ku xavisiwe tibuku tin’wana ta 12 wa timiliyoni leti xaviwaka ngopfu, ku nga nhlayo yitsongo loko yi pimanisiwa ni Tibibele leti kandziyisiweke hi lembe rero eUnited States.

Bibele yi pone ku herisiwa ko tala loko yi nga si va buku leyi kandziyisiwaka ngopfu emisaveni. Eka matimu ya yona, Bibele yi yirisiwile ni ku hisiwa kasi lava a va yi hundzuluxela a va xanisiwa ni ku dlayiwa. Nilokoswiritano, nxungeto lowukulu wa ku herisiwa ka Bibele a ku nga ri ku xanisiwa ka vanhu lava a va yi hlaya kumbe ku yi hlayisa, kambe i ku hlakala ka yona. Ha yini?

Bibele yi vumbiwe hi tibuku ta 66 letitsongo, leti eka tona ta khale ti tsariweke emalembeni ya 3 000 lama hundzeke hi vanhu van’wana va rixaka ra Israyele. Vatsari vo sungula ni lava kopeke matsalwa va hlayise rungula leri leri huhuteriweke eka swilo leswi hlakalaka, swo fana ni papirasi ni dzovo. Ku hava ni nchumu ni wun’we lowu kumiweke lowu matsalwa yo sungula a ma tsaleriwe eka wona. Kambe ku ni magidi ya tikopi ta khale ta swiphemu leswitsongo ni leswikulu swa tibuku ta Bibele leswi tshuburiweke. Xiphemu xin’wana xa tibuku leti, ku nga Evhangeli ya Yohane xi tsariwe endzhaku ka malembe-xidzana ma nga ri mangani loko muapostola Yohane a hete ku tsala xiphemu xakwe eka matsalwa yo sungula.

Ha yini swi tsakisa leswi tikopi hinkwato ta Bibele ti poneke? Naswona rungula leri hundzuluxeriweke leri nga eka Tibibele ta namuntlha ri pakanisa hi ndlela yihi ni rungula leri rhekhodiweke eka matsalwa yo sungula?

Bibele yi pone hi ndlela leyi hlamarisaka loko hi languta leswi endlekeke eka matsalwa lama tsariweke hi matiko lama a ma ri kona hi nkarhi wa Vaisrayele. Hi xikombiso, Vafenikiya a ku ri vaakelani va Vaisrayele eka malembe ya 1 000 yo sungula hi B.C.E. Van’wamabindzu lava va le lwandle, va hangalase maletere ya matsalelo ya vona endhawini hinkwayo ya Mediteraniya. Va tlhele va bindzula loko va xavisela Vaegipta ni Magriki papirasi. Hambiswiritano, magazini wun’wana wu vula leswi landzelaka malunghana ni Vafenikiya: “Matsalwa ya vona, lawa yo tala ya wona a ma tsariwe eka papirasi leyi nga tiyangiki, ma hlakarile lerova leswi hi swi tivaka sweswi hi Vafenikiya, vunyingi bya swona swi huma eka swiviko swo biha swa valala va vona. Hambileswi ku vuriwaka leswaku Vafenikiya a va ri ni tibuku ta nkoka, ti lahlekile enkarhini lowu nga hundza.”—National Geographic.

Ku vuriwa yini hi matsalelo ya Vaegipta va khale? Matsalelo yo tirhisa swifaniso ni ku mpfampfarhuta lama endliweke hi vona, lama kumekaka emakhumbini ya tempele ni le tindhawini tin’wana, ya dumile swinene. Nakambe Vaegipta va tlhele va duma hi ku endla swilo swo tsalela eka swona hi papirasi. Mutivi wa swilo swa khale swa le Egipta K. A. Kitchen u ri: “Ku ringanyetiwa leswaku 99 wa tiphesente wa tipapirasi ti hlakarile, leti ku tsaleriweke eka tona ku sukela kwalomu ka malembe ya 3000 ku ya fikela loko ku sungula nkarhi wa vulawuri bya Magriki ni Varhoma.”

Xana ku vuriwa yini hi rungula ra Varhoma leri  a ri tsariwe eka papirasi? Xiya xikombiso lexi. Hi ku ya hi buku ya Roman Military Records on Papyrus, masocha ya Rhoma a ma holeriwa ka nharhu hi lembe naswona tirhekhodo ta ku holeriwa ka wona a ti tsariwa eka swilipi swa muholo leswi endliweke hi papirasi. Ku ringanyetiwa leswaku eka malembe ya 300 ku sukela eka Augustus (27 B.C.E.–14 C.E) ku ya eka Diocletian (284-305 C.E), a ku ri ni swilipi leswi nga endlaka 225 000 000 swa muholo leswi endliweke hi papirasi leswi socha ha rin’we ri hakeriweke ha swona. I tipapirasi tingani leti ta ha riki kona? I timbirhi ntsena leti kumekeke, leti rungula ra tona ra ha vonakaka kahle.

Ha yini ku pone matsalwa ya khale ma nga ri mangani lama tsaleriweke eka papirasi? Swilo leswi hlakalaka swo fana ni papirasi ni swilo swin’wana swo tsalela eka swona swo fana ni dzovo, swi hatla swi onhaka eka maxelo lama nga ni moya wo tsakama. Dikixinari yin’wana yi ri: “Hikwalaho ka maxelo, matsalwa man’wana lama tsariweke eka papirasi [eka gidi ra malembe ro sungula  B.C.E.] ma nga hlayiseka ntsena eka maxelo ya le mananga lama hisaka, ebakweni kumbe endhawini leyi sirhelelekeke.”—The Anchor Bible Dictionary.

Tibuku ta Bibele to sungula a ti tsaleriwe eka swilo leswi onhakaka hi ku olova swo tanihi leswi a swi tirhisiwa hi Vafenikiya, Vaegipta swin’we ni Varhoma. Kutani, ha yini rungula leri nga eBibeleni ri ponile kutani Bibele yi va buku leyi hangalakeke emisaveni hinkwayo? Profesa James L. Kugel u nyikele xivangelo xin’we. U vula leswaku matsalwa yo sungula ma kopiwe “hi ku phindha-phindha minkarhi yo tala ni hi nkarhi wa ku tsariwa ka yona Bibele.”

Xana byi njhani vuhundzuluxeri bya Bibele bya manguva lawa loko byi pimanisiwa ni matsalwa yo sungula ya khale ya voko? Profesa Julio Trebolle Barrera, xirho xa ntlawa wa vativi etimhakeni ta ku dyondza ni ku hangalasa matsalwa ya khale, lama tsariweke hi voko, ku nga Tibuku-nsongwa ta Lwandle Leri Feke, u ri: “Ku kopiwa ka tsalwa ra Bibele ra Xiheveru a swi pakanisa hi ndlela leyikulu, naswona a ku nga tirhisiwi matsalwa ya khale ya Xigriki ni ya Xilatini.” Mukambisisi wa Bibele F. F. Bruce loyi a xiximiwaka u ri: “Vumbhoni bya matsalwa ya hina ya Testamente Leyintshwa i bya xiyimo xa le henhla ku tlula bya matsalwa bya vatsari va khale, bya pakanisa naswona ku hava loyi a nga byi kanakanaka.” U ye emahlweni a ku: “Loko Testamente Leyintshwa a yi nga vulavuli hi timhaka ta vukhongeri, ku pakanisa ka yona a ku ta tekiwa ku ri loku nga kanakanisiki.” Hakunene Bibele i buku leyi hlamarisaka. Xana wa tinyika nkarhi wa ku yi hlaya siku ni siku?—1 Petro 1:24, 25.