Swibya Swa Khale Swa Vumba Swi Tiyisekisa Timhaka Leti Nga eBibeleni

BIBELE i Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke. (2 Timotiya 3:16) Leswi yi swi vulaka malunghana ni vanhu, tindhawu, swiyimo swa vukhongeri ni swa tipolitiki swa minkarhi ya khale swa pakanisa. Ku pakanisa ka Matsalwa a swi titsheganga hi swilo leswi tshuburiweke hi vayimburi, hambileswi swilo sweswo swi tiyisekisaka kumbe swi endlaka leswaku hi ti twisisa swinene timhaka leti nga eBibeleni.

Swo tala swa swilo leswi kumiweke hi vayimburi loko va ri karhi va endla vuyimburi etindhawini ta khale i swibya swa vumba kumbe swirhengele. Swirhengele leswi leswi a swi nga durhi a swi tirhiseriwa ku tsala swilo eka swona etindhawini to tala ta khale ta le Vuxa Xikarhi, ku katsa ni le Egipta ni le Mesopotamiya. Swirhengele sweswo a swi tirhiseriwa ku tsala mintwanano, swiviko, swilo leswi xavisiwaka ni swilo swin’wana, ku fana ni maphepha lama tirhisiwaka namuntlha. Eswirhengeleni leswi a ku tsariwa rito rin’we, swiga swo tala kumbe tindzimana, hi ntolovelo swi tsariwa hi inki.

Eka vuyimburi lebyi endliweke eIsrayele ku kumiwe swirhengele swa le minkarhini ya ku tsariwa ka Bibele leswi a ku tsariwa swilo eka swona. Mintlawa yinharhu ya swirhengele sweswo leswi hlengeletiweke, leswi tsariweke hi lembe-xidzana ra vunkombo ni ra vunhungu B.C.E. i ya nkoka swinene hikuva yi tiyisekisa vuxokoxoko byo hambana-hambana bya timhaka ta matimu leti nga eBibeleni. Swirhengele swa kona hi leswi kumiweke eSamariya, eAradi ni le Lakixi. A hi kambisiseni ntlawa ha wun’we wa swirhengele leswi.

Swirhengele Swa Le Samariya

Muti wa Samariya a wu ri ntsindza wa mfumo wa le n’walungwini wa tinyimba ta khume ta Israyele kukondza wu lovisiwa hi Vaasiriya hi 740 B.C.E. Loko 1 Tihosi 16:23, 24 yi vulavula hi masungulo ya Samariya yi ri: “Hi lembe ra vu-31 ra Asa hosi ya Yuda [947 B.C.E.], Omri a va hosi ya Israyele . . . Kutani a xava ntshava ya Samariya eka Xemeri hi titalenta timbirhi ta silivhere, a sungula ku aka entshaveni, muti lowu a wu akeke a wu thya vito ra . . . Samariya.” Muti lowu wu hambete wu va kona ku fikela enkarhini wa Varhoma, loko vito ra wona ri cinciwa ri va Sebaste. Muti lowu wu hetelele wu nyamalarile hi lembe-xidzana ra vutsevu C.E.

Loko ku endliwa vuyimburi emutini wa khale wa Samariya hi 1910, ntlawa wa vayimburi wu kume swirhengele swo hambana-hambana leswi a ku tsariwa swilo eka swona, leswi va ehleketaka leswaku swi tsariwe hi lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E. Mhaka leyi tsariweke eka swirhengele leswi yi vulavula hi ku rhumeriwa ka mafurha ni vhinyo emutini wa Samariya swi huma etindhawini to hambana-hambana leti nga ekusuhi na wona. Buku yin’wana loko yi vulavula hi swirhengele leswi kumiweke yi ri: “Swi fanerile leswi swirhengele swa 63 leswi kumiweke hi 1910 . . . ku vuriwaka leswaku i swin’wana swa swilo swa nkoka leswi [a ku tsariwa] swilo eka swona leswi kumiweke eIsrayele wa khale. Swilo leswi tsariweke eka swirhengele leswi kumiweke eSamariya a hi swona leswi endlaka leswaku swirhengele sweswo swi va swa nkoka . . . kambe ematshan’weni ya sweswo, i nxaxamelo lowu nga ni vuxokoxoko wa mavito ya vanhu lava nga Vaisrayele, swivongo ni mavito ya tindhawu.” (Ancient Inscriptions—Voices From the Biblical World) Mavito wolawo ma byi tiyisekisa njhani vuxokoxoko bya timhaka leti nga eBibeleni?

Loko Vaisrayele va hlule Tiko leri Tshembisiweke kutani va ri ava hi ku ya tinyimba ta vona, ndhawu ya le Samariya a yi ri endhawini ya rixaka ra Manase. Hi ku ya hi Yoxuwa 17:1-6, mindyangu ya khume ya Manase, ku sukela eka ntukulu wakwe Giliyadi, yi averiwe swiyenge swa mbangu endhawini leyi. Mindyangu yoleyo a ku ri ya Abiezere, Heleke, Asiriyele, Xikeme na Xemida. Hefere,  wanuna wa vutsevu, a a nga ri na vatukulu va xinuna kambe a a ri ni vatukulu va ntlhanu va vanhwanyana—Mahela, Nowa, Hogila, Milka na Tirisa—kutani ha un’we wa vona u kume xiyenge xa ndhawu.—Tinhlayo 27:1-7.

Swirhengele swa le Samariya swi ni mavito ya nkombo ya mindyangu leyi—mavito hinkwawo ya ntlhanu ya vana va xinuna va Giliyadi ni mavito mambirhi ya vatukulu va vanhwanyana va Hefere, ku nga Hogila na Nowa. Buku yin’wana yi ri: “Mavito ya mindyangu lama nga eka Swirhengele swa le Samariya ma kombisa ku hlangana loku engetelekeke handle ka loku nga eBibeleni exikarhi ka mindyangu ya Manase ni ndhawu leyi Bibele yi vulaka leswaku a yi tshama eka yona.” (NIV Archaeological Study Bible) Xisweswo, mhaka leyi ya matimu ya tinyimba to sungula ta Israyele yi tiyisekisiwa hi swirhengele leswi, hilaha yi hlamuseriweke hakona eBibeleni.

Swirhengele swa le Samariya swi tlhela swi tiyisekisa xiyimo xa vukhongeri bya Vaisrayele hilaha xi hlamuseriwaka hakona eBibeleni. Hi nkarhi wa ku tsariwa ka swirhengele swa le Samariya, Vaisrayele a va hlanganisa vugandzeri bya Yehovha ni bya Bali, xikwembu xa Vakanana. Vuprofeta bya Hosiya, lebyi na byona byi tsariweke hi lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., byi profete hi ta nkarhi lowu Vaisrayele a va ta vitana vito ra Yehovha hi ku tisola va ku “nuna Wanga” va nga ha vuli va ku “bali Wanga” kumbe “n’wini Wanga.” (Hosiya 2:16, 17; nhlamuselo ya le hansi ya NW) Mavito man’wana ya vanhu lama kumiweke eka swirhengele swa le Samariya a ma vula leswaku “Bali i tata wa mina,” “Bali wa yimbelela,” “Bali u ni matimba,” “Bali wa tsundzuka,” ni man’wana yo fana ni lawa. Eka mavito man’wana ni man’wana ya 11 ya vanhu lama nga ni xivumbeko xa vito ra Yehovha, a ku ri ni mavito ya nkombo lama nga ni vito ra “Bali.”

Swirhengele Swa Le Aradi

Aradi a wu ri muti wa khale lowu a wu ri endhawini leyi vuriwaka Negebu laha mpfula a yi kala, leyi ku ringanyetiwaka leswaku a yi ri edzongeni wa Yerusalema. Vuyimburi lebyi endliweke eAradi byi paluxe hi ta makhokholo ya tsevu lama tlhandlamaneke ya Vaisrayele, ku sukela enkarhini wa ku fuma ka Solomoni (1037-998 B.C.E.) ku fikela loko Vababilona va lovisa muti wa Yerusalema hi 607 B.C.E. Vayimburi va kume swirhengele swo tala swinene swo hambana-hambana eAradi swa le minkarhini ya ku tsariwa ka Bibele. Swi katsa swirhengele swo tlula 200 leswi tsariweke hi Xiheveru, Xiaramu ni tindzimi tin’wana.

Swin’wana swa swirhengele swa le Aradi swi tiyisekisa rungula ra le Bibeleni leri vulavulaka hi mindyangu ya vaprista. Hi xikombiso, eka xibya xin’wana xa vumba ku tsariwe leswaku “vana va Kora,” lava ku vulavuriwaka ha vona eka Eksoda 6:24 ni le ka Tinhlayo 26:11. Marito yo rhanga ya Pisalema tindzima 42, 44-49, 84, 85, 87 na 88 hi ku kongoma ma kombisa leswaku tipisalema leti a ti tsaleriwe “vana va Kora.” Mindyangu yin’wana ya vaprista leyi boxiweke eka swirhengele swa le Aradi i ya Paxahuru ni ya Meremoto.—1 Tikronika 9:12; Ezra 8:33.

Xiya xikombiso xin’wana. Eka marhumbi ya khokholo leri ku ehleketiwaka leswaku ri lovisiwe emahlweninyana ka ku lovisiwa ka Yerusalema hi Vababilona, vayimburi va kume xibya xa vumba lexi a xi tsariwe vito ra mukongomisi wa khokholo. Hi ku ya hi nkandziyiso wun’wana, xiyenge xa rungula rero xi ri: “Eka hosi ya mina Elyashib. Onge Yahweh [Yehovha] a nga khathala hi vuhlayiseki bya wena. . . . Malunghana ni mhaka leyi u ndzi leriseke yona: hinkwaswo se swi famba kahle sweswi: u tshama etempeleni ya Yahweh.” (The Context of Scripture) Swidyondzi swo tala swi anakanya leswaku tempele leyi  ku vulavuriwaka ha yona i ya le Yerusalema, leyi akiweke enkarhini wa Solomoni.

Swirhengele Swa Le Lakixi

Muti wa khale wa Lakixi lowu a wu ri khokholo a wu kumeka endhawini leyi nga tikhilomitara ta 43 edzonga-vupela-dyambu bya Yerusalema. Loko ku endliwa vuyimburi hi 1930, ku kumiwe swirhengele swo tala leswi a ku tsariwa swilo eka swona, 12 wa swona i mapapila lawa vanhu van’wana a va tsalelana wona, lawa ku vuriweke leswaku i ya “nkoka swinene . . . ku hlamusela xiyimo xa tipolitiki ni mpfilumpfilu hinkwawo lowu humeleleke loko muti wa Yuda wu tilunghiselela ku hlaseriwa loku a ku nga papalateki hi [Hosi ya Babilona] Nebukadnetsara.”

Mapapila ya nkoka swinene hi lawa ndhuna ya xiyimo xa le hansi a yi tsalelana wona na Yaosh, loyi kumbexana a a ri ndhuna ya nyimpi ya le Lakixi. Ririmi leri mapapila lawa a ma tsariwe ha rona ri fana ni leri tirhisiweke eka matsalwa ya muprofeta Yeremiya loyi a a hanya hi nkarhi wolowo. Xiya ndlela leyi mapapila mambirhi eka wona ma yi seketelaka ha yona nhlamuselo ya le Bibeleni ya nkarhi wolowo wa mangava.

Eka Yeremiya 34:7, muprofeta loyi u hlamusela hi nkarhi wolowo “loko mavandla ya nyimpi ya hosi ya Babilona ma lwa na Yerusalema ni miti hinkwayo ya Yuda leyi a yi sele, ma lwa na Lakixi na Azeka; hikuva miti yoleyo leyi tiyisiweke, hi yona leyi a yi sele exikarhi ka miti ya Yuda.” Mutsari wa rin’wana ra Mapapila ya le Lakixi swi tikomba a hlamusela hi swiendlakalo leswi fanaka. U tsarile a ku: “Hi hlalela swikombiso swa [ndzilo] swa le Lakixi . . . , hikuva a hi n’wi voni Azeqah.” Swidyondzi swo tala swi anakanya leswaku leswi swi kombisa leswaku Azeqah, kumbe Azeka, u hluriwe hi Vababilona nileswaku a ku ta landzela muti wa Lakixi. Mhaka leyi tsakisaka eka tsalwa leri hi leswi ku vulavuriwaka hi “swikombiso swa ndzilo.” Yeremiya 6:1 yi tlhela yi tirhisa xiga xolexo.

Papila rin’wana ra le Lakixi ku anakanyiwa leswaku ri seketela leswi muprofeta Yeremiya na Ezekiyele va swi vulaka malunghana ni matshalatshala lama endliweke hi hosi ya Yuda yo kuma mpfuno aEgipta leswaku a pfukela Babilona. (Yeremiya 37:5-8; 46:25, 26; Ezekiyele 17:15-17) Papila rero ra le Lakixi ri ri: “Sweswi nandza wa wena u kume rungula leri landzelaka: Ndhuna Konyahu n’wana wa Elnatan u kongome edzongeni leswaku a ya nghena aEgipta.” Swidyondzi swi hlamusela xiendlo lexi hi ku angarhela tanihi matshalatshala ya ku ya kombela ku pfuniwa hi mavuthu ya nyimpi aEgipta.

Swirhengele swa le Lakixi swi tlhela swi vulavula hi mavito yo tala lama nga ebukwini ya Yeremiya. Mavito wolawo i Neriya, Yazaniya, Gemariya, Elinathani na Hoxaya. (Yeremiya 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1) A hi tiyiseki loko mavito lawa ma ri wona ya vanhu volavo. Hambiswiritano, leswi Yeremiya a hanyeke hi nkarhi wolowo, ku fana ka wona swi koka rinoko.

Nchumu Lowu Fanaka Lowu Kumiweke

Swirhengele swa le Samariya, Aradi ni le Lakixi swi tiyisekisa vuxokoxoko byo tala lebyi tsariweke eBibeleni. Byi katsa mavito ya mindyangu, mavito ya tindhawu ni timhaka ta xiyimo xa vukhongeri ni xa tipolitiki eminkarhini yoleyo. Kambe ku ni nchumu wa nkoka lowu fanaka eka mintlawa ha yinharhu ya swirhengele leswi kumiweke.

Mapapila lama kumiweke eka swirhengele swa le Aradi ni le Lakixi ma ni swiga swo tanihi lexi nge “Onge Yehovha a nga ku nyika ku rhula.” Eka mapapila ya nkombo ya le Lakixi, vito ra Xikwembu ri boxiwa minkarhi ya 11. Ku tlula kwalaho, mavito yo tala ya Xiheveru ya vanhu lama kumiweke eka mintlawa ha yinharhu ya swirhengele ma ni vito ra Yehovha leri tsariweke hi ndlela leyi komisiweke. Xisweswo swirhengele leswi swi tiyisekisa leswaku vito ra Xikwembu a ri tirhisiwa swinene hi Vaisrayele va le minkarhini yoleyo.

[Xifaniso eka tluka 13]

Xibya xa vumba lexi kumiweke eka marhumbi ya le Aradi lexi a xi rhumeriwe eka wanuna la vuriwaka Elyashib

[N’wini wa Xifaniso]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Xifaniso eka tluka 14]

Papila ra le Lakixi leri kombisaka vito ra Xikwembu

[N’wini wa Xifaniso]

Photograph taken by courtesy of the British Museum