1. Yerusaalame diigantu yannara ikkinore kuli.

 MOOTE Nabukadanatsoori Layinkihu massagannoti batinye olanto 607 K.A., Yerusaalamete katama horritino. Hatte yannara lowo mundee lolakkinota kulanni Qullaawu Maxaafi togo yaanno: “[Nabukadanatsoori] Qullaawa Mine noore nafa agurikkinni Yihudunnita aja ooso baala shee gudi. . . . Aju akkali, meya labbaahu gatikkinni baalanka mararikkinni gudino. . . . Qullaawa Mine, Yerusaalamete Katama, mootete minna jajjunku ledo giiri; katamunniha kinchu huxxanno diigi.”—2 Dud. 36:17, 19.

2. Yihowa Yerusaalamete bao daggannota kule qorowisiisinohu hiittoonniiti? Yihudu mannira mayi iillannonsata kulino?

² Yihudu manni Yerusaalamete katami diigaminotera dhagge assiꞌra dihasiisannonsa. Korkaatuno, lowo diro Maganu masaalaano Yihudu manni Maganu Higge diiga agura hoogiro, Maganu Baabiloonete manni angara sayise aannonsata kulte qorowisiissino. Batinyu Yihudu manni bisetenni reyannotanna reyo gatte saꞌannori heeshshote noo yanna baala qafadante Baabiloonete heedhannota kulloonni. (Erm. 15:2) Qafadame haꞌrino manni hiittoo heeshsho heeꞌrino? Baabiloone  Yihudu manna qafaddunte gede Kiristaanu qafadame egennino? Hatto ikkiro, qafadaminohu mamarooti?

3. Yihudu manni Baabiloonete qafadame heeꞌrino heeshsho, Israeele Gibitsete borojje ikkite heedhino heeshshonni baxxitinohu hiittoonniiti?

³ Masaalaano coyidhinori woꞌmino. Yihowa qafadame haꞌranno manni, marinowa biso assiꞌre heeꞌrate dandaaminsare baala assanno gede Ermiyaasi widoonni amaalino. Isi togo yiino: “[Baabiloonete] mine miꞌnitine heedhe; gateno loosidhine laalinoreno itte. Woroommoꞌne katami keere ikkannotanna qiniitaawannota halche. Heedhinoonni katamira qiniisiro kiꞌnerano qinaannoꞌnena ane Kaaliiqa huuccidheꞌꞌe.” (Erm. 29:5, 7) Tenne Maganu uyino amaale adhitinori woꞌmunni woꞌma ikka hoogirono Baabiloonete dancha heeshsho heedhino. Baabiloonete manni Yihudu manni uminsa hajo uminsa layidhanno gede mito geeshshi silxaane uyinonsa. Qafadame harino manni hatte gobba giddo mittu bayichinni wole bayicho haꞌra dandaanno. Hatte yannara Baabiloone daddaloho mereerima bayichooti; qoleno Yihudu manni giddo mitu hakko daddaꞌlinanni gara rosinotanna wolootu angate ogimmara fultinore ikkinota kultanno tajubba anfoonni. Mitu Yihudu manni isinni dureeyye ikkino. Yihudu manni Baabiloonete qafadame heeꞌrino heeshsho, lowo diri albaanni Israeele Gibitse borojje ikkite heedhino heeshsho gedeeta diꞌꞌikkitino.—Fulo 2:23-25 nabbawi.

4. Hajajama giwinohu Yihudu manni ledo qafadame Baabiloone haꞌrinohu wolu hiittoo mannaati? Insa hakko heedhe Maganu Higge giddo noore baala assa dandiitannokki gede assinori maati?

⁴ Qafadame haꞌrinohu Yihudu mannira maalaamittete coyi xeinonsakkiha ikkina, ayyaanaamittete hasattonsa woꞌmitinonsayya? Yihowahu huuccattote mininna kakkalo shiqinshanni bayichi diigame baino; qoleno kakkalaasine qinaawino garinni soqqama didandiitino. Qafadame haꞌrino manni giddo qorichinshanninsa gede assannore assitinokkiti ammanantinoti Maganu soqqamaasine no; insano wolootu ledo qarrantino. Ikkirono, insa Maganu Higge harunsate dandaaminsare baala assitino. Lawishshaho, Daanieelinna sase jaallasi, yaano Sidiraaqi, Misaaqinna Abidinaago Baabiloonete heedhe Yihudu manna batteessitanno sagale ita gibbino. Qoleno, anfummonte gede, Daanieeli ganye Magano huucciꞌra diagurino. (Dan. 1:8; 6:10) Ikkollana, Magano waajjannohu Yihudu manni, maganiweelu manni gashshino gobbara heeꞌre Maganu Higge hajajannore baala assa didandaanno.

5. Yihowa mannisira mayi hexxo uyino? Tini hexxo dhagge ikkitannohu mayiraati?

⁵ Israeelete manni Magano woꞌmunni woꞌma magansiꞌranno yanna dagga ikka? Hakka wotira, kuni ikkannokkire lawanno. Baabiloonete mannooti qafaddino manna wirro gobbansa higara difajjitanno. Ikkollana, insa Maganu Yihowa hedo diaffino. Isi mannasi qafadame haꞌrino gobbanni gobbansa higanno gede assate qaale eino; isi yiinonte gede mannisi qafadame haꞌrino gobbanni higino. Maganu coyiꞌrinori woꞌmikkinni digatanno.—Isa. 55:11.

6, 7. Maganu manna Bayira Baabiloone qafaddino yanna daafira noonke hedo biddi assa hasiissinohu mayiraati?

⁶ Baabiloone Yihudu manna qafaddunte gede, Kiristaanu qafadame egennino? Batinye diro tenne metseetera, yannanketa Maganu soqqamaano Bayira Baabiloone 1918 qafaddinohunna, insa qafadotenni fultinohu 1919 ikkinohu gede assine xawinsanni keeshshinoonni. Ikkollana, konniranna aananno birxichira xawinsoonni korkaatinni kainohunni, tenne hajo galagalle xiinxalla hasiissino.

⁷ Bayira Baabiloone alame woꞌmate noote kaphu ammaꞌno dirijjiteeti. Maganu manna Bayira Baabiloone 1918 qafaddino yinannihu, hatte yannara Maganu manni kaphu ammaꞌno hunda  nooha ikkoommerooti. Ikkollana, Umihu Alamete Oli kaꞌꞌara albaanni nooti boode dirra, qullaawu ayyaaninni buurantinoti Maganu soqqamaano Bayira Baabiloone giddonni fula hanaffe noo yannaati; tini yanna insa qafadantino yanna diꞌꞌikkino. Buuramino Kiristaanira umihu alamete oli yannara dartu iillinonsaha ikkirono, roore darte iillishshinonsari Bayira Baabiloone ikkitukkinni gashshaanote. Konni daafira, Bayira Baabiloone Yihowa manna qafaddinohu 1918 diꞌꞌikkino.

8. Addu Kiristinni daafamino gara xawisi. (Hanafote noo misile lai.)

⁸ Biꞌre 33 M.D. Phenxeqosxete Ayyaana ayirrinsi yannara, lowo kume ikkannohu Yihudunnihunna Yihudimmate soorramino manni qullaawu ayyaaninni buuramino. Kuni haaru Kiristaani, ‘doorantino ilama’, mootoollanna kakkalaasine, hattono ‘qullaawa mannanna baxxitino gosa’ ikkino. (1 Pheexiroosi 2:9, 10 nabbawi.) Soqqamaasine heeshshote noo geeshsha Kiristaanu songo daafantannokki gede agartino. Ikkollana, soqqamaasine reyite gooffuta, mitu manni “lowo ammanaasine insa” harunsitanno gede assate “shokkashsho coye rosiisa” hanafi. (Soq. 20:30; 2 Tes. 2:6-8) Konni manni giddo batinyu biꞌreera songote giddo albisa ikkite soqqantannoreeti; insa gedensaanni “paappaasoota” ikkitino. Yesuusi harunsaanosi, ‘kiꞌne roduuwaho’ yiinoha ikkirono, qeesootu gaamo kalaqantu. (Mat. 23:8) Aristootilinna Pilaato kalaqqino roso baxinohu kuni manni, gale hosanni Maganu Qaali giddo nooha xalala roso kaphu rosinni riqiwa hanafi.

9. Kaadaasinete ammaꞌno Roomu Gashshooti kaaꞌlo afidhinohu hiittoonniitiro xawisi. Tini maa abbitino?

⁹ Kaphu maganna magansiꞌrannohu Roomu Gashshaanchi Qosxenxinoosi, 313 M.D. tenne kaphu ammaꞌno higge affinota assi. Hatte yannanni kayisse Beetekiristaanenna Roomu gashshaano mimmito irkisa hanaffu. Lawishshaho, Qosxenxinoosi Niiqiyu Songo ofolli yannara Ariwoosi yinanni qeesichi, Yesuusi duuchanka dandaanno Maganooti yaanno rosira sumuu yaa giwinohura qafadame wole gobbara heeꞌranno gede assino. Yannate gedensaanni, Gashshaanchu Tiwodoshisi Umihu (379-395 M.D.), Kaatoolike yine suꞌminita halaale kadde fultino Beetekiristaane Roomu Gashshooti giddo higge affino ammaꞌno assino. Xaggete borreessaano kaphu maganna magansiꞌrannohu Roomu manni shoolki sanira “Kiristinna adhino” yite coyidhino. Adda coyiꞌniro, hatte yannanni kayisse kaadaasinete ammaꞌno Roomu Gashshooti giddo noote kaphu maganna magansidhanno dirijjitta ledo karsante Bayira Baabiloone ikkitino. Kiiro shiimu sindetenni lawinsoonni manni yaano addu Kiristaani, Magano halaalunni magansiꞌrate dandaaminsare baala assinoha ikkirono, insa yitannore macciishshinohu kayinni dino. (Maatewoosi 13:24, 25, 37-39 nabbawi.) Ee, hatte yannara Bayira Baabiloone insa qafadde no!

10. Yesuusi ilami gedensaanni noohu boodu sani giddo, suwashsho wodana afiꞌrino manni beetekiristaane rosiissanno roso huluullama hanafinohu mayiraati?

¹⁰ Yesuusi ilami gedensaanni noohu boodu sani giddo, Girikete Afiinninna Laatinetenni qixxeessinoonniha Qullaawa Maxaafa nabbawa dandaannohu lowo manni no. Konni daafira, kuni manni Maganu Qaalenna beetekiristaane kalaqqino roso heewisiisa dandaanno. Insa Qullaawu Maxaafi giddo nabbabbinori, beetekiristaane rosiissannoha qullaawa borro aana xintaminokki totao gibbanno gede assinonsa; ikkollana togoore faajjete coyiꞌra qarra iillishshansara, wole agurina reyote geeshsha nafa massitara dandiitanno.

11. Qullaawu Maxaafi qeesootu callu nabbabbannoha ikkinohu hiittoonniiti?

¹¹ Gale hosanni, lowo manni Qullaawa Maxaafa borreessinoonni afoo coyiꞌra aguri; qoleno beetekiristaane Maganu Qaale lowo manni  coyiꞌranno afiira qolle tirrannikki gede assitu. Konni garinni Qullaawu Maxaafi qeesootunna roso rosino manni callu nabbawannoha ikki; qeesootu giddo nafa nabbawanna borreessa dandiitannokkiri no. Beetekiristaane rosiissanno roso adha giwannoha baasa qorichinshanni. Konni daafira ayyaanunni buurantinoti ammanantinoti Maganu soqqamaasine gamba yitannohu gaamo gaamotenni maaxanteeti; maaxame gamba yaate nafa roore wote diꞌꞌinjaannonsa. Biꞌre qafadame Baabiloonete heeꞌrinohu Yihudu manninte gede, buuramino Kiristaanino qiniino garinni Magano magansiꞌra didandiino. Hakka waro, Bayira Baabiloone manna fugge amaddino!

12, 13. Tonaa ontikki sani mereero, mannu kaphu ammaꞌno anganni luxupha hanafanno gede assinohu lamu coyi maati? Xawisi.

¹² Addu Kiristaani qafadaminowiinni fule Magano faajjetenna garunni magansiꞌranno yanna dagga ikka? Ee, dagganno! Halaalu xawaabbi caange xunsicho faashshe eꞌu; tini ikkitanno gede assinohu lamu coyi no. Umihu, 15ki sani balla, basetenni base haaꞌne haꞌra dandiinanniti borro attammanni maashine qixxaawate. Borro attammanni maashine loonsoonnikki yannara, Qullaawa Maxaafa batinsannihu angate borreessinanniiti; angatenni galchinanni wote lowo geeshsha qoropha hasiissanno. Hatte yannara Qullaawa maxaafa hawa gede diafiꞌnanni; hattono waaga iibbadoho. Hakka waro galchate worbu manchi Qullaawa Maxaafa angatenni galche gudate tonne agana adhanno yinanni. Qoleno borreessate horoonsiꞌnanniri, lawishshaho biraanna yinannirichi waaga iibbadoho. Kayinni borro attamate fullahino manchi attammanni maashine horoonsiꞌre barrunni 1,300 qoola attama dandaanno.

¹³ Layinki coyi boodu bareedu manni 16ki sani hanafora Maganu Qaale lowo manni coyiꞌranno  afiinni tirate kaꞌꞌansaati. Qullaawa Maxaafa tirate kainohu kuni manni tenne assinohu shinansara dandiinannita afanni heeꞌreeti. Tennera beetekiristaane massu. Beetekiristaane Magano waajjanno manni Qullaawa Maxaafa huwate dandaanno afiinni nabbawa hanafiro coyi xawo fulanno yite waajjitino! Mannu Qullaawa Maxaafa afiꞌriti nabbawa hanafi. Hakkiinnino togo yee xaꞌma hanafi: ‘Reyinoha keereensinanni bayichi daafira coyiꞌrannohu Maganu Qaali giddo hiikko no? Ammaꞌnote sooreeyyera woxe baanteenna lubbo tidhantanno gede assito yaannohu mama no? Qullaawu Maxaafi giddo paappaasootu woy qeesete roorrooti daafira kulloonniri hiikko no?’ Tini, beetekiristaane hanqite bubbanno gede assitino. Beetekiristaanete sooreeyye mannu seyatinonsahu gede assite heddino! Konnira beetekiristaane darte iillishate qodhite kaꞌu. Beetekiristaane rosiissannohu mitu rosi, Yesuusi ilamara albaanni heedhinori Aristootilinna Pilaato kalaqqino rosi aana xintaminoho; konne roso adha giwino labballonna meento soꞌrisiisaanote yine reyote yoo yinoonninsa. Beetekiristaane reyote yoo yitanno; Roomu gashshooti kayinni tenne yoo wonshanno. Insa tenne assitinohu mannu Qullaawa Maxaafa nabbawannota hoolateeti. Insa heddinori roore anga qiniinonsa. Ikkirono, boodu bareedu manni Bayira Baabiloone waajje sheke diyiino. Maganu Qaale qamase lainohura, ledde afa hasiꞌrino! Konni garinni kaphu ammaꞌno giddonni fullanni faro faꞌnantu.

14. (a) Qullaawa Maxaafa 18ki sani goofara rahi balla albinni roore huwatate kaaꞌlinori maati? (b) Roduu Raasili halaale hasiꞌranni assinore kuli.

¹⁴ Qullaawu Maxaafi halaale gooꞌrinohu lowo manni, beetekiristaane hakkeeshshi geeshsha qarrissannonsakki gobba haꞌri. Kuri manni ataawe ikkannonsahu nookkiha Maganu Qaale nabbawanna xiinxalla, hattono mimmitinsa ledo hasaawa hasiꞌrino. Hattoo gobba giddo mitte Ameerikaho; Charlesi Teezi Raasilinna boode jaallasi 18ki sani goofara rahi balla Qullaawa Maxaafa hayyotenni xiinxalla hanaffinohu hakkooti. Roduu Raasili Qullaawa Maxaafa xiinxallate kainohu, hatte yannara noo ammaꞌno giddo halaale rosiissannoti hiitteetiro afateeti. Isi babbaxxitinoti ammaꞌnote dirijjitta, wole agurina Kiristaanunnitenni baxxitino ammaꞌno rosiissanno roso nafa Qullaawu Maxaafi ledo taashshe laꞌꞌanni seekke xiinxallino. Isi mulenni woꞌmunni woꞌma Maganu Qaali ledo sumuu yaanno garinni rosiissanno ammaꞌno horo nookkita buuxi. Raasili mitte hige qooxeessisira heedhanno qeesooti, isinna jaallasi Qullaawa Maxaafa xiinxallite affino halaale macciishshite adhitannonna beetekiristaanensara rosiissanno yee hedinohura insa ledo xaade hasaawate woꞌnaalino. Qeesootu kayinni tennera sumuu yaa gibbu. Tennera Qullaawu Maxaafi Rosaano mitto coyi buuxxu: Insa kaphu ammaꞌno cuꞌmidhe agura hasidhinokkiri ledo mitteenni magansiꞌra didandiitanno.—2 Qorontoosi 6:14 nabbawi.

15. (a) Addu Kiristaana Bayira Baabiloone qafaddinohu mamarooti? (b) Aananno birxichira hiikkuri xaꞌmuwara dawaro afiꞌneemmo?

¹⁵ Xaa geeshsha ronsummonte gede, addu Kiristaana Bayira Baabiloone qafaddinohu, Yesuusi soqqamaasine reyite gooffanni heedheennaati. Ikkollana aante noo xaꞌmuwara dawaro afiꞌra hasiissannonke: Buuramino Kiristaani 1914 albaanni noo dirranni kayise Bayira Baabiloone giddonni fulate assinore leellishshannoti wole mayi taje no? Yihowa soqqamaanosi Umihu Alamete Oli yannara diinaggaabbe soqqama hoogginohura insara koffi yiino yine heda garaho? Hatte yannara roduuwinke giddo mitu poletikaho karsaminohura Yihowa insa irkisa agurino yaateni? Addu Kiristaana kaphu ammaꞌno qafaddinohu layinkihu maarote dirinni kayise ikkiro, insa keere fultinohu mamarooti? Tini xaꞌmuwa dawaronsa afa hasiissannote. Kuri xaꞌmuwara aananno birxichira dawaro qolloonni.