1-3. ¿Imastataj Jesuspa yachachisqasnin atipananku karqa?

JESÚS yachachisqasninman kamachisqanqa mana juntʼayta atinankupaj jinallachu karqa. Jesús nerqa: “Rispa, tukuy laya runasta yachachisqasniyman tukuchimuychej”, nispa. Tiempo pasasqanman jinataj “janaj pacha reinomanta evangelio tukuynejpi willasqa kan[an karqa], tukuy runas yachanankupaj” (Mat. 24:14; 28:19, 20).

² Paykunaqa Jesusta, sumaj willaykunata ima munakojtinkupis, pisilla kasqankurayku imaynatachus chay kamachiyta juntʼanankuta tapukorqankuchá. Chantapis Jesús Diospa Churin kasqanta willarqanku, chaywanpis Jesusqa manaña paykunawanchu kasharqa, imaraykuchus wañuchisqaña karqa. Runastaj paykunamanta “mana yachakuyniyoj runaslla kasqankuta” nej kanku, mana jatuchaj yachaywasisman risqankurayku (Hech. 4:13). Paykuna yachachinanku karqa chay yachacheyqa, religionta kamachejkunaj yachachiyninkuwan churanakoj, imaraykuchus religionta kamachejkunaqa ñaupa ususman  jinalla yachachisqa karqanku. Chantapis Jesuspa yachachisqasnintaqa Israel llajtapi pisipaj qhawaj kanku. Chayrayku paykuna ichapis tapukorqanku tukuy Roma suyupi runas uyarinankutachus manachus.

³ Chantapis Jesusqa qhatiykachasqas, chejnisqas, paykunamanta wakintaj wañuchisqas ima kanankuta nerqa (Luc. 21:16, 17). Mana chayllatachu nerqa, manaqa paykunata chʼataykunankuta, llulla profetas rikhurinankuta, sajra kaj yapakunanta ima nillarqataj (Mat. 24:10-12). Tukuy runas willayninkuta uyarejtinkupis, ¿imaynatá willayninkuwan “kay pachaj kʼuchusninkama” chayankuman karqarí? (Hech. 1:8.) Paykunaqa chay kamachiyta mana juntʼayta atinankupaj jinachá qhawarqanku.

4. ¿Imastataj ruwarqanku ñaupa tiempomanta cristianos?

⁴ Chay jina chʼampaykunapi rikukuspapis Jesuspa yachachisqasnenqa sumaj willaykunata mana Jerusalenllapichu, nitaj Samariallapichu willarqanku, manaqa tukuynejpi. Kinsa chunka watasllapi sumaj willaykuna “tukuy kay pachapi kajkunaman willak[orqa]”, tukuy llajtasmantataj Jesuspa yachachisqasninman tukorqanku (Col. 1:6, 23). Sutʼincharinapaj, Pablo Chiprepi sumaj willaykunata willasqanrayku, Sergio Paulo kamachejqa “creerqa, maytataj tʼukorqa [Jehovaj] yachachiyninmanta” (Hechos 13:6-12 leey).

5. 1) ¿Imatataj Jesús yachachisqasninman nerqa? 2) ¿Imatataj uj libro nin ñaupa tiempomanta?

⁵ Cristianosqa yacharqanku sumaj willaykunata sapallankumanta pachantinpi mana willayta atinankuta. Chaywanpis yachallarqankutaj Jesús “noqa qankunawan” kasaj nisqanta, espíritu santoj yanapayninta japʼinankuta ima (Mat. 28:19, 20). Chantapis jaqay tiempoqa willayta atinapaj jinallasina karqa. Uj libro nisqanman jina, ichá apostolespa tiemponqa may sumaj karqa cristianos sumaj willaykunata willayta qallarinankupaj, uj tiempotaña willashaspataj chay cristianosqa yuyarqanku ajinata willanankupaj Dios tukuy imata wakichisqanta.

6. ¿Imatataj kay yachaqanapi qhepan yachaqanapi ima yachakusunchej?

⁶ Bibliaqa mana ninchu imaynatapunichus Jehová ñaupa tiempopi cristianosta yanapasqanta willayninkuwan tukuynejman chayanankupaj. Astawanpis Bibliaqa nin Jehová sumaj willaykuna willakunanta munasqanta, Kuraj Supaytaj mana. Kay yachaqanapeqa yachakusunchej imaschus ñaupa tiempopi sumaj willaykuna tukuynejman chayananpaj yanapasqanmanta. Qhepan yachaqanapitaj yachakusunchej imaschus kay tiempopi sumaj willaykuna tukuynejpi willakunanpaj yanapasqanmanta.

7. ¿Imataj pax romana karqa, imaraykutaj may sumaj kasqanta nisunman?

⁷ Roma suyu aswan atiyniyoj kasqanqa ñaupa tiempomanta cristianosta wakin imaspi yanaparqa. Sutʼincharinapaj, pax romana, nisunman Roma suyupi allin kausay kananta nikusqanqa, chay suyupi allin kausay kananpaj yanaparqa. Jinapis Jesús nerqa jina, “wañuchinaku maqanakus kasqanmanta, chʼajwasmanta” parlaykuna ima uyarikorqa (Mat. 24:6). Romamanta soldadosqa 70 watapi Jerusalenta chinkacherqanku, Roma suyoj fronterasninpipis maqanakuykuna karqa. Jinapis Jesús nacekusqanmantapacha iskay pachaj watasta jina Mediterráneo mama qochanejpi, mana anchata uyarikojchu maqanakusmanta. Uj libro chaymanta parlaspa nin:  “Mana jaykʼajpis chhika unaytaqa allinta kausakojchu kanku, nitaj jaykʼajpis ajinata kausakorqankuchu”, nispa.

8. ¿Imaynatá cristianosta yanaparqa Roma suyupi mana ancha chʼajwas kasqan?

⁸ Jesús jamusqanmanta 300 watasninman jina, Orígenes sutiyoj runa Romapi allin kausay kasqanmanta qhelqarqa. Roma suyuta kamachej ashkha suyusta kamachisqanrayku, Jesuspa yachachisqasnenqa chay suyuspi willayta atillasqankuta nerqa. Runasqa suyunkurayku mana maqanakusharqankuchu, manaqa llajtankupi allinta kausakusharqanku. Chayrayku Origenesqa yuyarqa ashkha runas Jesuspa yachachisqasnin munakuymanta, sonqo tiyaykuymanta ima willasqankuta uyariyta atillasqankuta. Jesuspa yachachisqasnin qhatiykachasqas kaspapis, mana chʼajwas kasqanrayku sumaj willaykunata tukuynejpi willayta aterqanku (Romanos 12:18-21 leey).

9, 10. ¿Imaraykutaj cristianos Roma suyupi tukuynejman riyta atillarqanku?

⁹ Romanosqa 80.000 kilometrosmanta astawan ñankunata ruwarqanku, chaykunataj Roma suyoj japʼiyninpi kaj lugaresman chayaj. Chay suyoj soldadosnenqa may wakichisqa karqanku, usqhayllatataj chay ñankunanejta rej kanku suyunkuta jarkʼanankupaj, atiyninpi kaj runasta yanapanankupaj ima. Cristianospis sumaj willaykunata willamunankupaj chay ñankunanejllatataj tukuy lugaresman rej kanku.

¹⁰ Chantapis romanosqa barcospi viajallajtaj kanku. Paykunaqa mayusnejta, mama qochanejta chayri may jatuchaj larqʼasnejta waj ladosman rej kanku, chaykunataj 27.000 kilometrosniyoj jina karqanku. Chantapis barcosninkoqa 900 lugaresman rej kanku ashkha puertosmantaj chayaj kanku. Chayrayku ñaupa tiempomanta cristianosqa Roma suyupi tukuynejman riyta atej kanku. Jinapis wakin chʼampaykuna karqa. Apóstol Pablo, wajkuna ima, waj ladoman rinankupaj mana necesitarqankuchu visasta, pasaportesta ima. Nitaj trancaspis, ni aduanaspis karqachu. Suwaspis, mana ancha kajchu, imaraykuchus suwasqa manchachikoj kanku castigasqa kayta, chayrayku chay ñankunataqa mana manchachikuspa riyta atikullaj. Mama qochanejtapis barcospi riyta atikullajtaj, chay lugarespi suwas mana kasqanrayku. Bibliaqa Pablo viajashajtin ashkha kutispi barco chinkaykusqanta, Pablo wañuy patapi rikukusqanta nispapis, mana ninchu chaynejpi suwaswan tinkusqanta (2 Cor. 11:25, 26).

11. ¿Imaraykutaj cristianosta yanaparqa tukuy runas griegota parlasqanku?

¹¹ Tukuy runas griegota parlasqankurayku, qotuchakuykunaqa ujchasqas, allinta kausakoj kanku. Alejandro Magno ashkha suyusta japʼikapusqanrayku tukuynejpi griegota parlakoj. Chayraykutaj cristianosqa willayninkuwan tukuy laya runasman chayayta aterqanku. Chantapis Egiptopi tiyakoj wakin judiosqa, Hebreopi Qhelqasqasta griegoman tijracherqanku, chaytaj Septuaginta nisqa sutiwan rejsikun. Runasqa chay Qhelqasqasta allinta rejsej kanku, ñaupa tiempomanta cristianospis chaymanta parlariyta atej kanku. Griego parlaypi tukuy laya palabras kasqanraykutaj, Bibliaj cheqa yachachiyninmanta sutʼinchayta atikoj, Bibliata qhelqajkunapis, Bibliaj waj librosninta griegopi qhelqarqanku.

12. 1) ¿Imataj códice karqa, imaraykutaj apaykachayta atinapaj jinalla karqa? 2) ¿Maykʼajmantapachataj codiceta cristianos apaykacharqanku?

 ¹² ¿Imatataj ñaupa tiempomanta cristianos ruwaj kanku Bibliamanta yachachinankupaj? Qallarinapajqa Qhelqasqasmanta rollosta apaykachaj kanku. Chay rollosqa mana apaykachayta atikullajchu, imaraykuchus uj textota leenapajqa kʼuyurana karqa, leeytawantaj kʼuyuykapuna karqa. Chantapis uj ladollanpi qhelqasqa karqa, chayraykutaj may jatuchaj chay rollos karqa. Sutʼincharinapaj, Mateo librolla uj rollontinpuni karqa. Chaymanta qhepamantaj códice nisqa rikhurerqa, chaytaj uj libro jina karqa uj ladonmanta sirasqa. Uj textota maskʼanapajtaj uj librota jinalla kicharina karqa. Mana yachanchejchu maykʼajmantapachachus códice nisqata cristianos apaykachasqankuta. Uj libro nin: “Chay codiceqa cristianospaj 101-200 watas chaynejpi may rejsisqa karqa, ichapis chayta paykuna apaykacharqanku niraj pachaj wata kashajtin”, nispa.

13, 14. 1) ¿Imaynatataj Pablo Romaj leyninwan yanapachikorqa? 2) ¿Imaynatataj cristianos Romaj leyninwan yanapachikorqanku

¹³ Roma suyoj leynenqa romanosta mayta yanapaj, derechosninkuta ima valechej. Pablotaj ashkha kutispi, chay leywan yanapachikorqa. Sutʼincharinapaj, Jerusalenpi jasutʼinanku kashajtin qayllanpi sayashaj capitanman nerqa: “Atikullanchu jasutʼichiy romano runata, juiciopi mana juchachasqaraj kashajtin?”, nispa. Paytaqa romano kasqanrayku mana jasutʼiyta aterqankuchu. Chayrayku Pabloqa, nacekusqanmantapacha romano kasqanta nerqa, chayta uyarispataj “jasutʼinankupaj wajyasqa kajkuna ithirerqanku; astawanqa Pabloqa romano kasqanta yachaspa, soldadosta kamachejqa mancharikorqa wataykuchisqanmanta” (Hech. 22:25-29).

¹⁴ Pablo romano kasqanrayku Roma suyoj leyesninwan Filipospi yanapachikorqa (Hech. 16:35-40). Efesopitaj, “uj qhelqereqa runasta chʼinyach[iytawan]” Jesuspa yachachisqasninpa contrankupi mana oqharikunallankupajpuni Romaj leyninmanta parlarqa (Hech. 19:35-41). Pablo Cesareapi kashaspa Cesarwan parlayta mañasqanqa, Cesarpa ñaupaqenpi creeyninmanta parlananpaj yanaparqa (Hech. 25:8-12). Ajinamanta Romamanta leyqa, ñaupa cristianosta yanaparqa  ‘evangelio cheqa kasqanta rikuchinankupaj’ (Fili. 1:7).

15. ¿Maykunapitaj judíos tiyakorqanku?

¹⁵ Judiosqa Roma suyoj tukuynin llajtasninpi kasharqanku, ichapis chayrayku cristianosqa sumaj willaykunata tukuynejman chayachisharqanku. Ashkha watas ñaupajta judiosqa llajtankumanta Asiriaman apasqa karqanku, chantá aswan qhepamantaj Babiloniaman. Jesús nacekunanpaj 500 watas jina faltashajtin, Persia suyupeqa, pachaj iskay chunka qanchisniyoj llajtaspi judíos tiyakusharqanku (Est. 9:30). Jesús kay Jallpʼapi kashajtin, judiosqa Egiptopi, Africaj patanejninpa wakin lugaresninpi, jinallataj Greciapi, Asia Menorpi, Mesopotamiapi ima kasharqanku. Roma suyupeqa 60 millones runas tiyakorqanku. Yachakusqanman jinataj sapa chunka tawayoj runasmanta uj runa judío karqa. Judiosqa mayman tiyakoj rispapis creenciasninkuta mana chinkachejchu kanku (Mat. 23:15).

16, 17. 1) ¿Imaynatataj mana judío kajkuna, judíos tukuynejpi kasqankuwan yanapachikorqanku? 2) ¿Judiospa ima ruwasqankutataj ruwashallanchejpuni?

¹⁶ Judíos tukuynejpi tiyakusqankurayku Hebreopi Qhelqasqasmanta mana judío kajkunapis yachakorqanku. Arí, yachakorqanku ujlla cheqa Dios kasqanta, Diosta yupaychajkuna leyesninta kasukunanku kasqanta ima. Chantapis Hebreopi Qhelqasqaspeqa Mesiasmanta ashkha profecías qhelqasqa kasharqa (Luc. 24:44). Chay qhelqasqastaqa judío kajkuna, cristianos ima Diospa Palabranta jina qhawaj kanku. Chayraykutaj Pablo chay qhelqasqaswan llampʼu sonqo runaspa sonqonkuman chayarqa. Payqa ‘yachasqa kasqanman jina judiospa sinagogasninkuman yaykuspa Diospa Palabranmanta sutʼinchaj’ (Hechos 17:1, 2 leey).

¹⁷ Judiosqa Diosta yupaychanankupaj sinagogaspi, waj lugarespi ima tantakoj kanku. Chantapis takej kanku, Diosmanta mañakoj kanku, Qhelqasqasta leej kanku. Jesuspa yachachisqasninpis kikillantataj ruwaj kanku, kunanpis paykuna jinallataj ruwashanchej.

18, 19. 1) ¿Imastaj ñaupa tiempomanta cristianosta willayninkuwan tukuynejman chayanankupaj yanaparqa? 2) ¿Ima nisunmantaj Jehovamanta tukuy kayta ukhuncharispa?

¹⁸ Rikunchej jina, pax romana, tukuynejman riyta atillasqanku, griegota tukuy parlasqanku, Romaj leynin, judíos tukuynejpi kasqanku ima, Jesuspa yachachisqasninta yanaparqa sumaj willaykunawan tukuynejman chayanallankupajpuni.

¹⁹ Tawa pachaj watas ñaupajta yachayniyoj runa Platón sutiyoj kayta nerqa: “Kay pachata ruwajta mana rejsiyta atillanchejchu, rejsiyta atispapis mana tukuy runasman willayta atillanchejchu”, nispa. Chaywanpis Jesús nerqa: “Runaspaj mana atikojqa Diospaj atikumpuni”, nispa (Luc. 18:27). Tukuy imata Ruwaj Jehovaqa, munan payta tukuy runas rejsinankuta, payman qayllaykunankuta ima. Chayrayku Jesús yachachisqasninman nerqa: “Tukuy laya runasta yachachisqasniyman tukuchimuychej”, nispa (Mat. 28:19, 20). Chay kamachiytataj Jehovaj yanapayninwan juntʼayta atinchej. Qhepan yachaqanapitaj yachakusunchej imaynatachus Jallpʼantinpi sumaj willaykuna willakushasqanta.