Tohi Tapu—Punaaga Hako he Kupu Mooli
Tali mai he fakamauaga tala, ko e tau tagata he tau feakiaga kehekehe kua manamanatu ko e Tohi Tapu ko e punaaga mauokafua he tala mooli. He vahā nei, totou miliona kua muitua e tau fakaakoaga he Tohi Tapu. Ka kua tokologa ne fakaheu e Tohi Tapu mo e pehē kua nakai aoga po ke nakai mooli. Fēfē e manatu haau? Maeke nakai a koe ke moua e kupu mooli he Tohi Tapu?
KAKANO KUA MAEKE A KOE KE FALANAKI KE HE TOHI TAPU
Iloa fēfē e koe kua lata ke falanaki ke he Tohi Tapu? Manamanatu ke he fakatai: Ka tala atu tumau he kapitiga e tau tala mooli ki a koe he loga e tau tau, liga manatu a koe kua falanaki mooli a ia. Fakatumau nakai e Tohi Tapu ke talahau e tala mooli tuga e kapitiga ne falanaki mooli ki ai? Hanei falu fakatai.
Mooli e Tau Tagata Tohia
Ne lahi e mahani fakamooli he tau tagata tohia Tohi Tapu he fakakite foki e tau hepehepe mo e tau mena ne kaumahala ai a lautolu. Ma e fakatai, ne tohia he perofeta ko Iona e nakai omaoma haana. (Iona 1:1-3) Talahau e ia he matahiku he tohi haana he Tohi Tapu e puhala ne fakatonu he Atua a ia, ka e nakai talahau e puhala ne fakahako e ia e mahani haana. (Iona 4:1, 4, 10, 11) Ko e mahani fakamooli ha lautolu oti ne tohia e Tohi Tapu ne fakakite e manamanatu lahi ha lautolu ke he tala mooli.
Aoga he Kupu Mooli
Talahau tumau nakai he Tohi Tapu e tau tomatomaaga mitaki ke he tau puhala kua aoga? Talahau mooli. Ma e fakatai, mailoga e talahauaga he Tohi Tapu ke fakatumau e tau fakafetuiaga mitaki: “Ko e tau mena oti kua loto a mutolu ki ai, ke eke he tau tagata kia mutolu; ati eke ā e mutolu e tau mena ia kia lautolu.” (Mataio 7:12) “Ko e tali totonu ke liliu kehe ai e ita; ka ko e kupu fakahukia kua tupu ai e ita.” (Tau Fakatai 15:1) Ē, ko e tala mooli he Tohi Tapu kua aoga agaia tuga ni he aho ne tohi ai.
Mooli e Fakamauaga Tuai
Loga e tau keliaga kelekele he tau tau kua mole ne fakakite hagaao ke he tau tagata mo e tau matakavi kehekehe mo e hakotika he tau mena tutupu ne talahau he Tohi Tapu. Tuga e fakatai, manamanatu ke he fakamooliaga he vala tala tote. Talahau he Tohi Tapu he vahā ha Nehemia, ko e tau tagata Turo (tau Foinike mai i Turo) ne nonofo i Ierusalema “ne ta mai ai e tau ika, mo e tau mena fakafua oti.”—Nehemia 13:16.
Fai fakamooliaga nakai ke lalago e kupu Tohi Tapu nei? Ē. Ne moua he tau tagata keli kelekele e tau koloa Foinike i Isaraela, kitia ai kua fefakafuaaki e tau motu tokoua nei i tuai. Lafi ki ai, i Ierusalema ko e tau ika Mediterranean ne toe kua moua ai he keli hake. Talitonu e tau tagata keli kelekele kua tamai he tau tagata fakafua koloa e tau ika nei he kaukau tahi mamao. He mole e onoono fakahokulo ke he tau fakamooliaga, taha e pulotu ne pehē: “Ko e vala tala ia Nehe[mia] 13:16 kua hagaao ke he tau tagata Turo ne fakafua ika i Ierusalema kua hako.”
Mooli e Fakasaiene
Ko e Tohi Tapu ko e tohi fakalotu mo e fakamauaga tuai. Ka ko e magaaho ka hagaao ke he tau mena fakasaiene, kua felauaki tonu ai mo e tau mena fakasaiene. Hanei e taha fakatai.
Kavi ke he 3,500 e tau kua mole, ne talahau he Tohi Tapu ko e fua lalolagi kua “nakai ha i ai ha mena ke tautau” ai. (Iopu 26:7) Kehe mamao ai mo e tala fakatai ne fakamaama na hili e fua lalolagi he vai po ke totō ai he fonu lahi mahaki. Kavi ke he 1,100 tau he mole e tohia he tohi ha Iopu, ne matutaki e tau tagata ke talitonu kua nakai ni maeke e fua lalolagi ke tautau he ha mena; kua lata ke fai mena ke fakavē ki ai. He tolu ni e teau he tau tau kua mole he 1687, tohi e Isaac Newton e kumikumiaga haana ke he malolō gahuahua mo e fakamaama kua tautau e fua lalolagi ha ko e malolō galo ki luga he mena tokanoa. Ko e fakamooliaga lahi mahaki anei ne kua leva e totoku he Tohi Tapu he molea e 3,000 tau fakamua!
Mooli e Tau Perofetaaga
Hako mooli nakai e tau perofetaaga loga he Tohi Tapu? Manamanatu ke he taha fakatai; ko e perofetaaga ha Isaia ke he moumouaga ha Papelonia.
Ko e Perofetaaga: He senetenari ke valuaki F.V.N., ne fakailoa he tagata tohia Tohi Tapu ko Isaia hagaao ki a Papelonia ne eke mo maaga lahi ne malolō, to moumou ai ti nakai nonofo ha tagata he magaaho fakamui. (Isaia 13:17-20) Talahau foki e Isaia e tagata ka fakahoko e mena nei—ko Kuresa. Fakamaama foki e ia e fakaholoaga ha Kuresa, he pehē ko e tau vailele to “fakamaha.” Ti talahau tuai e ia to hafagi tumau e tau gutuhala he maaga.—Isaia 44:27–45:1.
Ko e Fakamooliaga: Kavi ke he 200 tau he mole e perofetaaga ha Isaia, ne tau atu e patuiki Peresia ki Papelonia. Ko e higoa haana ko Kuresa. Ha kua mauniva a Papelonia, ne fuluhi a Kuresa ke he Vailele ko Eufirate, ne tafe he lotouho he maaga. Ne keli he tau tagata taane haana e hala vai ke tafe atu e vailele ke he fonua pelapela. Ne pōtake e vailele ti maeke a Kuresa mo e kautau haana ke o atu he vai ne hoko hake ke he tau fuga tega ha lautolu ke he tau kaupā he maaga. Ofoofogia ai kua tokanoa he tau Papelonia e tau gutuhala ne haga ke he vailele! Ne huhū atu e kautau ha Kuresa ki Papelonia he gutuhala ne mahafagi ti fofō ai.
Ka e taha e vala tala ne toe agaia: Nakai fai tagata kia ne nonofo i Papelonia? Fai senetenari ne nonofo e tau tagata i ai. Ka e he vahā nei, ko e tau malona ni i Papelonia ne tata ki Baghdad i Iraq, ne talahau kua fakamooli katoatoa e perofetaaga. Ē, kua hakotika e Tohi Tapu he talahau hagaao ke he tau mena tutupu i mua.