TLEN okijto tekiuaj Salomón kuajli kiteititia tlen tinochimej tikmachiliaj. Tonemilis totoka tlami niman timikij. Ika yejon, miyekej kinekij uejkaujtipan nemiskej. Tlen miyekej kuajchiujtiuej kiteititia ika kinekij kimatiskej kenon uelis más tiuejkauiskej.

San matikonteneuakan tlen ipan onochiuj tekiuaj Gilgamés akin sumerio katka. Ipan Epopeya de Gilgamés kijtoua ika yejuin tekiuaj oyaj ipan okseki kalpamej pampa kinekiya kimatis kenon xkeman mikiskia, san ika, xokinexti.

Kanaj ikipiya 2,400 xiuitl, ika seki tlakamej akin chanejkej China okiyejyekojkej kichijchiuaskej se pajtli, tlen kinemiliayaj ika kinpaleuiskia uejkaujtipan manemikan. Yejuin pajtli okitlalilijkej mercurio niman arsénico. Nesi ika seki tekiuajkej chinos okonikej yejuin pajtli niman omijkej. Ipan Europa medieval, oksekimej okiyejyekojkej ika oro maueli manokua pampa kinemiliayaj ika yejuin tepostli, tlen xijtlakaui, ueliskia kichiuas uejkaujtipan matinemikan.

Ijkon ken yeuejkaui, ipan yejuin tonaltin seki científicos ok kinekij kimatiskej tleka tiueuentsintiaj. Nochi yejuin kiteititia ika ok tiknekij maajsi se tonajli ijkuak xok yakaj ueuentsintias nion mikis. San ika ¿tlenon yokinextijkej?

Científicos akin nomachtiaj ken tlachijchiujtin tocélulas kijtouaj ika onka ipantsin 300 tlamachtiltin tlen kiteneuaj tleka tiueuentsintiaj niman timikij. Xiuejkaui, científicos youel yokichiujkej ika incélulas yolkamej niman tlaltikpakchanejkej más mauejkauikan manemikan. Yejuin yokichiuj ika sekimej akin kipiyaj miyek tomin makintlaxtlauilikan niman ijkon mauelikan makinextikan tleka timikij. San ika ¿tlenon yokichiujkej?

Kiyejyekouaj más mauejkaui tonemilis. Seki científicos kinemiliaj ika tiueuentsintiaj ipampa ken tekitij totelómeros, noso kampa ontlamij cromosomas. Telómeros kitlajpiyaj ADN ijkuak tocélulas nomiyekiliaj, san ika, ijkuak yejuin panoua, telómeros tlantiuej. Sakin, tocélulas xok nomiyekiliaj niman peua tiueuentsintiaj.

Elizabeth Blackburn, akin okitlan premio Nobel ipan 2009, okitak iuan akin kipaleuiyaj tlenon kichiua ika telómeros maka nimantsin matlamikan,  niman ijkon células mauelikan manomiyekilikan. San ika, tlen okijtokej okiteititi ika telómeros “xkichiuaj se uejkaujtipan manemi: xkichiuaskej ika tlaltikpakchanejkej más mauejkauikan”.

Kinekij kiyektlaliskej ken tekitij tocélulas. Ijkuak tocélulas xok nomiyekiliaj, kichiua ika okseki células tlen kimixnamikij kokolistin maka kuajli matekitikan, yejon kichiua ika se mapojposaui, itlaj makikoko niman makipiya okseki kokolistin. Xiuejkaui, seki científicos chanejkej Francia okichiujkej ika oksejpa kuajli matekitikan incélulas seki ueuentsitsintin akin ikipiayaj ipantsin 100 xiuitl. Ixtlamatki Jean-Marc Lemaître, okijto ika intekiyo kiteititia ika uelis kichiuaskej oksejpa kuajli matekitikan células.

Xnochi científicos kineltokaj ika pajtli tlen kichiua se maka nimantsin maueuentsintia uelis kichiuas más matiuejkauikan. Yemelak ika kanaj ipan siglo 19 opeuj noita ika achijtsin uejkaujtipan itinemij. San ika, ijkon nochiua pampa kampa tichantij más tlachipaujkan, niman ionka pajtli tlen kichiua maka sajnoye matikualokan niman pampa nokuij vacunas tlen kiteltiaj kokolistin. Seki científicos kineltokaj ika xok uelis más xiujtin tinemiskej.

Ikipiya kanaj 3,500 xiuitl ijkuak Moisés, se akin okijkuilo Biblia, okijto: “Tonemilis sa kanaj sententa xipan tikajxitiaj; on yejuan más chikajtokej nemij hasta ochenta xipan. Pero maski más miyek xipan nemij, sa axkan panouaj niman sa miyek tlajtlamach kijyouiyaj. ¡On tiempo sanoyej isijkapan panoua, no ijki ken tejuamej tipanouaj!” (Salmo 90:10). Maski miyek tlen yokichiujkej oksekimej niman ijkon más matiuejkauikan, tikmatij ika san uelis tikajxiltiskej kech okijto Moisés.

San ika, seki yolkamej, ijkon ken ayotsin, ueli nemi ipantsin 150 xiuitl. Noijki onkatij kojtin, ijkon ken aueuetl, tlen uejkaui ipantsin 2,000 xiuitl. Ijkuak tikitaj ika xuejkaujtipan tinemij ijkon ken okseki tlen yoltok noso tlen onka, kanaj totlajtoltiaj: “¿Tleka tejuamej tinemij san 70 noso 80 xiuitl?”.