Kapitlu Tlettax

Żewġ Slaten f’Konflitt

1, 2. Għala għandna nuru interess fil-​profezija dokumentata f’​Danjel kapitlu 11?

 ŻEWĠ slaten rivali huma mqabbdin f’xulxin f’taqbida sfrenata għas-​supremazija. Hekk kif igerbu s-​snin, daqqa jkun wieħed minn fuq, imbagħad l-​ieħor. Minn żmien għal żmien, sultan wieħed jaħkem b’mod suprem filwaqt li l-​ieħor isir inattiv, u jkun hemm perijodi li fihom ma jsir ebda konflitt. Imma mbagħad f’daqqa waħda tiżbroffa battalja oħra, u l-​konflitt jibqaʼ sejjer. Fost il-​parteċipanti f’dan id-​dramm insibu lil Selewku I Nikator, Sultan tas-​Sirja, lil Ptolomew Lagu, Sultan taʼ l-​Eġittu, lil Kleopatra I, Prinċipessa tas-​Sirja u Sultana taʼ l-​Eġittu, lil Awgustu u Tiberju, Imperaturi taʼ Ruma, u lil Żenobja, Sultana taʼ Palmira. Hekk kif il-​konflitt jersaq lejn tmiemu, il-​Ġermanja Nazista, il-​blokk taʼ ġnus Komunisti, il-​Qawwa Dinjija Anglo-Amerikana, il-​Lega tan-​Nazzjonijiet, u l-​Ġnus Magħquda kienu involuti wkoll. Il-​final huwa episodju li dawn l-​entitajiet politiċi ma jantiċipawhx. L-​anġlu taʼ Jehovah ddikjara din il-​profezija eċċitanti lill-​profeta Danjel xi 2,500 sena ilu.​—Danjel, kapitlu 11.

² Min jaf kemm ħassu eċċitat Danjel meta semaʼ lill-​anġlu jirrivelalu fid-​dettall ir-​rivalità taʼ bejn żewġ slaten futuri! Id-​dramm jinteressa lilna wkoll, għax it-​taqbida għall-​poter bejn iż-​żewġ slaten għadha sejra sa żmienna. Il-​fatt li naraw kif l-​istorja wriet li l-​ewwel parti tal-​profezija kienet vera se jsaħħilna l-​fidi u l-​fiduċja fit-​twettiq ċert taʼ l-​aħħar parti tar-​rakkont profetiku. Li noqogħdu attenti għal din il-​profezija se jagħtina fehma ċara dwar fejn aħna fil-​medda taż-​żmien. Dan se jqawwilna wkoll id-​determinazzjoni tagħna li nibqgħu newtrali fil-​konflitt waqt li  nistennew bil-​paċenzja li Alla jaġixxi għan-​nom tagħna. (Salm 146:​3, 5) Mela, b’attenzjoni profonda, ejja niftħu widnejna sewwa hekk kif l-​anġlu taʼ Jehovah jkellem lil Danjel.

KONTRA S-​SALTNA TAL-​GREĊJA

3. L-​anġlu lil min appoġġa “fl-​ewwel sena tas-​sultan Dariju tal-​Medja”?

³ “Jien,” qal l-​anġlu, “fl-​ewwel sena tas-​sultan Dariju tal-​Medja kont wieqaf biex ngħinu u nagħmillu l-​qalb.” (Danjel 11:1) Dariju kien miet, imma l-​anġlu rrefera għar-​renju tiegħu bħala l-​punt minfejn beda l-​messaġġ profetiku. Kien dan is-​sultan li kien ordna li Danjel jinħareġ mill-​ħofra taʼ l-​iljuni. Dariju kien ħareġ ukoll digriet li bih is-​sudditi kollha tiegħu kellhom jibżgħu minn dak Alla taʼ Danjel. (Danjel 6:​22-28 [21-27, NW]) Madankollu, dak li l-​anġlu waqaf għalih biex jappoġġah ma kienx Dariju l-​Medi, imma sieħeb l-​anġlu, Mikiel​—il-​prinċep tal-​poplu taʼ Danjel. (Qabbel Danjel 10:​12-14.) L-​anġlu t’Alla pprovda dan l-​appoġġ waqt li Mikiel tqabad mal-​prinċep demoniku tal-​Medo-Persja.

4, 5. Min kienu l-​erbaʼ slaten imbassrin tal-​Persja?

⁴ Kompla l-​anġlu t’Alla: “Ara, iqumu tliet slaten oħra fil-​Persja; mbagħad jiġi ieħor, ir-​rabaʼ wieħed, li jkun għani aktar minnhom ilkoll. Dan, wara li jkun tqawwa bl-​għana tiegħu, jibda jxewwex lil kulħadd għas-​saltna tal-​Greċja.” (Danjel 11:2) Min kienu sewwa sew dawn il-​ħakkiema Persjani?

⁵ L-​ewwel tliet slaten kienu Ċiru l-​Kbir, Kambise II, u Dariju I. Ladarba Bardija (jew forsi xi pretendent li kien jismu Gawmata) ħakem għal sebaʼ xhur biss, il-​profezija ma kkalkulatux ir-​renju qasir tiegħu. Fis-​sena 490 Q.E.K., it-​tielet sultan, Dariju I, ipprova jinvadi l-​Greċja għat-​tieni darba. Madankollu, il-​Persjani sofrew telfa kbira f’Maratona u rtiraw lejn l-​Asja Minuri. Għalkemm Dariju ħejja bil-​għaqal għal kampanja oħra kontra l-​Greċja, ma setax  iwettaqha qabel ma miet erbaʼ snin wara. Dan tħalla f’idejn ibnu u s-​suċċessur tiegħu, ir-​“rabaʼ” sultan, Sersi I. Dan kien is-​Sultan Assweru li żżewweġ lil Ester.​—Ester 1:1; 2:​15-17.

6, 7. (a) Ir-​rabaʼ sultan kif ‘xewwex lil kulħadd għas-​saltna tal-​Greċja’? (b) X’kien ir-​riżultat tal-​kampanja taʼ Sersi kontra l-​Greċja?

⁶ Sersi I tabilħaqq li ‘xewwex lil kulħadd għas-​saltna tal-​Greċja,’ jiġifieri, l-​istati indipendenti Griegi bħala grupp. “Imħeġġeġ minn kortiġjani ambizzjużi,” jgħid il-​ktieb The Medes and Persians​—Conquerors and Diplomats, “Sersi fetaħ attakk bil-​baħar u minn fuq l-​art.” Erodotu, storjografu Grieg tal-​ħames seklu Q.E.K., jikteb li “ebda spedizzjoni oħra mqabbla maʼ din ma kienet tisboqha.” Il-​kitba tiegħu tgħid li l-​qawwa navali “kienet tammonta b’kollox għal 517,610 irġiel. In-​numru taʼ suldati bil-​mixi kien 1,700,000; dak taʼ l-​ifirsa 80,000; maʼ dawn trid iżżid l-​Għarab rekbin fuq l-​iġmla, u l-​Libjani li ġġieldu minn fuq il-​karrijiet, u dawn nikkalkulahom xi 20,000. Għalhekk, in-​numru kollu kemm hu tal-​qawwiet armati fuq l-​art u fuq il-​baħar magħdudin flimkien jammonta għal 2,317,610 irġiel.”

⁷ Ladarba l-​objettiv tiegħu kien konkwista sħiħa, Sersi I immobilizza l-​qawwa militari u enormi tiegħu kontra l-​Greċja fis-​sena 480 Q.E.K. Billi f’Termopili għelbu tattika tal-​Griegi li biha pprovaw jirbħu ż-​żmien, il-​Persjani għamlu ħerba sħiħa minn Ateni. Iżda, f’Salamina, ġarrbu telfa terribbli. Rebħa Griega oħra seħħet fi Platea, fis-​sena 479 Q.E.K. Ebda wieħed mis-​sebaʼ slaten li kienu suċċessuri taʼ Sersi fuq it-​tron taʼ l-​Imperu Persjan matul il-​143 sena li kien imiss ma ggwerra kontra l-​Greċja. Imma mbagħad qam sultan setgħani fil-​Greċja.

SALTNA KBIRA MAQSUMA F’ERBGĦA

8. Liema “sultan qawwi” qam, u kif ġie li “jħaddem ħakma kbira”?

⁸ “[I]qum sultan qawwi li jħaddem ħakma kbira u jibda  jagħmel li jfettillu,” qal l-​anġlu. (Danjel 11:3) Alessandru, li kellu għoxrin sena, ‘qam’ bħala sultan tal-​Maċedonja fis-​sena 336 Q.E.K. Hu fil-​fatt sar “sultan qawwi”​—Alessandru l-​Kbir. Imbottat minn pjan taʼ missieru, Filippu II, hu ħataf il-​provinċji Persjani fil-​Lvant Nofsani. Billi qasmu x-​xmajjar Ewfrat u Tigri, is-​47,000 raġel li kellu ferrxu lit-​truppi taʼ Dariju III li kienu jammontaw għal 250,000 f’Gawgamela. Sussegwentement, Dariju ħarab u nqatel, u b’hekk intemmet id-​dinastija Persjana. Il-​Greċja issa saret il-​qawwa dinjija, u Alessandru ‘ħaddem ħakma kbira u għamel li fettillu.’

9, 10. Kif uriet li kienet vera l-​profezija li s-​saltna t’Alessandru ma ħaduhiex uliedu warajh?

⁹ Il-​ħakma t’Alessandru fuq id-​dinja kellha tkun qasira, għax l-​anġlu t’Alla żied: “Meta jkun waqqaf is-​saltna, is-​saltna tiegħu tisfaxxa u tinqasam lejn l-​erbat irjieħ tas-​sema; mhux uliedu jeħduha warajh, anqas ma tkun maħkuma kif ikun ħakimha hu, għax saltnatu tittieħed minn idejn uliedu u tingħata lil oħrajn.” (Danjel 11:4) Alessandru kien għadu m’għalaqx it-​33 sena meta marda li ġiet fuqu ħabta u sabta qatlitu f’Babilonja fis-​sena 323 Q.E.K.

¹⁰ L-​imperu vast t’Alessandru m’għaddiex f’idejn “uliedu.” Ħuh Filippu III Arridew saltan għal inqas minn sebaʼ snin u, fis-​sena 317 Q.E.K., inqatel skond kif xtaqet Olimpja, omm Alessandru. Alessandru IV, bin Alessandru, ħakem sas-​sena 311 Q.E.K. meta safaʼ mejjet minn taħt idejn Kassandru, wieħed mill-​ġenerali taʼ missieru. Erakles, l-​iben illeġittimu t’Alessandru, ipprova jaħkem f’isem missieru imma ġie assassinat fis-​sena 309 Q.E.K. Hekk intemmet il-​linja t’Alessandru, billi ‘saltnatu’ telqet mingħand il-​familja tiegħu.

11. Is-​saltna t’Alessandru kif ‘sfaxxat u nqasmet lejn l-​erbat irjieħ tas-​sema’?

¹¹ Wara l-​mewt t’Alessandru, saltnatu nqasmet “lejn  l-​erbat irjieħ tas-​sema.” Il-​ħafna ġenerali tiegħu ġġieldu bejniethom waqt li pprovaw jaħtfu territorju kemm jifilħu. Il-​Ġeneral Antigonu I, raġel b’għajn waħda, ipprova jieħu taħt idejh l-​imperu kollu t’Alessandru. Imma nqatel f’battalja ġewwa Ipsu fi Friġja. Sas-​sena 301 Q.E.K., erbgħa mill-​ġenerali t’Alessandru kienu fil-​poter fuq it-​territorju vast konkwistat mill-​kmandant tagħhom. Kassandru ħakem fuq il-​Maċedonja u l-​Greċja. Lisimaku kiseb il-​kontroll fuq l-​Asja Minuri u t-​Traċja. Selewku I Nikator ħataf il-​Mesopotamja u s-​Sirja. U Ptolomew Lagu ħa l-​Eġittu u l-​Palestina. Fi qbil mal-​kelma profetika, l-​imperu kbir t’Alessandru nqasam f’erbaʼ saltniet Ellenistiċi.

JOĦORĠU ŻEWĠ SLATEN RIVALI

12, 13. (a) Erbaʼ saltniet Ellenistiċi kif tnaqqsu għal tnejn? (b) Selewku liema dinastija stabbilixxa fis-​Sirja?

¹² Ftit snin wara li telaʼ fil-​poter, Kassandru miet, u fis-​sena 285 Q.E.K., Lisimaku ħa taħt idejh il-​parti Ewropea taʼ l-​Imperu Grieg. Fis-​sena 281 Q.E.K., Lisimaku nqatel fil-​battalja kontra Selewku I Nikator, u b’hekk Selewku ħa l-​kontroll fuq il-​porzjon il-​kbir tat-​territorji Asjatiċi. Antigonu II Gonata, neputi taʼ wieħed mill-​ġenerali t’Alessandru, telaʼ fuq it-​tron tal-​Maċedonja fis-​sena 276 Q.E.K. Maż-​żmien, il-​Maċedonja saret tiddependi minn Ruma u fis-​sena 146 Q.E.K. spiċċat bħala provinċja taʼ Ruma.

¹³ Mill-​erbaʼ saltniet Ellenistiċi tnejn biss issa baqgħu prominenti​—waħda taħt Selewku I Nikator u l-​oħra taħt Ptolomew Lagu. Selewku stabbilixxa d-​dinastija Selewċida fis-​Sirja. Fost il-​bliet li bena kien hemm Antjokja​—il-​kapitali Sirjana l-​ġdida—​u l-​port taʼ Selewċja. Iktar tard l-​appostlu Pawlu għallem f’Antjokja, fejn is-​segwaċi taʼ  Ġesù bdew jissejħu Kristjani għall-​ewwel darba. (Atti 11:​25, 26; 13:​1-4) Selewku ġie assassinat fis-​sena 281 Q.E.K., imma d-​dinastija tiegħu ħakmet sas-​sena 64 Q.E.K. meta l-​Ġeneral Ruman Gnew Pompei għamel lis-​Sirja provinċja Rumana.

14. Id-​dinastija Ptolomajka meta ġiet stabbilita fl-​Eġittu?

¹⁴ Is-​saltna Ellenistika li damet l-​iktar mill-​erbaʼ saltniet kienet dik taʼ Ptolomew Lagu, jew Ptolomew I, li assuma t-​titlu taʼ sultan fis-​sena 305 Q.E.K. Id-​dinastija Ptolomajka  li hu stabbilixxa kompliet taħkem l-​Eġittu sakemm waqgħet taħt idejn Ruma fis-​sena 30 Q.E.K.

15. Liema żewġ slaten b’saħħithom ħarġu mill-​erbaʼ saltniet Ellenistiċi, u dawn taw bidu għal liema taqbida?

¹⁵ B’hekk, minn erbaʼ saltniet Ellenistiċi, ħarġu żewġ slaten b’saħħithom​—Selewku I Nikator fuq is-​Sirja u Ptolomew I fuq l-​Eġittu. B’dawn iż-​żewġ slaten bdiet it-​taqbida twila bejn “is-​sultan tat-​tramuntana” u s-​“sultan tan-​nofsinhar,” deskritta f’​Danjel kapitlu 11. L-​anġlu taʼ  Jehovah ma semmiex l-​ismijiet tas-​slaten, għax l-​identità u n-​nazzjonalità taʼ dawn iż-​żewġ slaten kellhom jinbidlu matul is-​sekli. Waqt li ħalla barra dettalji mhux bżonnjużi, l-​anġlu semma biss ħakkiema u ġrajjiet li għandhom x’jaqsmu mal-​konflitt.

JIBDA L-​KONFLITT

16. (a) Iż-​żewġ slaten kienu lejn it-​tramuntana u lejn in-​nofsinhar taʼ min? (b) Liema slaten kienu l-​ewwel li assumew l-​irwol tas-​“sultan tat-​tramuntana” u tas-​“sultan tan-​nofsinhar”?

¹⁶ Iftaħ widnejk! Biex jiddeskrivi l-​bidu taʼ dan il-​konflitt drammatiku, l-​anġlu taʼ Jehovah jgħid: “Is-​sultan tan-​nofsinhar jitqawwa, imma wieħed mill-​prinċpijiet tiegħu [t’Alessandru] jsir aqwa minnu u [s-sultan tat-​tramuntana] jagħmel il-​ħakma tiegħu ħakma kbira.” (Danjel 11:5) It-​titli “sultan tat-​tramuntana” u “sultan tan-​nofsinhar” jirreferu għal slaten lejn it-​tramuntana u n-​nofsinhar tal-​poplu taʼ Danjel, li sa dak iż-​żmien kienu nħelsu mill-​jasar Babiloniż u ttieħdu lura lejn il-​pajjiż taʼ Ġuda. L-​ewwel “sultan tan-​nofsinhar” kien Ptolomew I taʼ l-​Eġittu. Wieħed mill-​ġenerali t’Alessandru li ħareġ rebbieħ kontra Ptolomew I u ħakem b’“ħakma kbira” kien Selewku I Nikator, is-​Sultan Sirjan. Dan assuma l-​irwol tas-​“sultan tat-​tramuntana.”

17. Min kien qiegħed jiddomina l-​pajjiż taʼ Ġuda fil-​bidu tal-​konflitt bejn is-​sultan tat-​tramuntana u s-​sultan tan-​nofsinhar?

¹⁷ Meta beda l-​konflitt, il-​pajjiż taʼ Ġuda kien taħt id-​dominju tas-​sultan tan-​nofsinhar. Minn madwar is-​sena 320 Q.E.K. ’l quddiem, Ptolomew I influwenza lil xi Lhud biex jiġu l-​Eġittu u jifformaw kolonja. B’hekk żviluppat kolonja Lhudija f’Lixandra, fejn Ptolomew I bena librerija  famuża. Il-​Lhud f’Ġuda baqgħu taħt il-​kontroll taʼ l-​Eġittu Ptolomajk, is-​sultan tan-​nofsinhar, sas-​sena 198 Q.E.K.

18, 19. Mal-​medda taż-​żmien, iż-​żewġ slaten rivali kif daħlu f“arranġament ekwu”?

¹⁸ Dwar iż-​żewġ slaten, l-​anġlu pprofetizza: “Wara xi snin, dawn it-​tnejn jagħmlu għaqda bejniethom; bint is-​sultan tan-​nofsinhar tmur għand is-​sultan tat-​tramuntana biex iseħħ il-​ftehim, iżda hi ma jkollhiex ħila żżomm setgħetha. Is-​sultan ma jibqax ħaj, anqas nislu, u hi tkun mogħtija għall-​mewt, flimkien maʼ dawk li jkunu wassluha, maʼ binha u maʼ dak li jkun żamm magħha.” (Danjel 11:6) Dan kollu kif seħħ?

¹⁹ Il-​profezija ma kkalkulatx lil Antijoku I, l-​iben u s-​suċċessur taʼ Selewku I Nikator, għaliex hu ma ġġieled l-​ebda gwerra deċiżiva kontra s-​sultan tan-​nofsinhar. Imma s-​suċċessur tiegħu, Antijoku II, iġġieled gwerra fit-​tul kontra Ptolomew II, bin Ptolomew I. Antijoku II u Ptolomew II rispettivament ifformaw is-​sultan tat-​tramuntana u s-​sultan tan-​nofsinhar. Antijoku II kien miżżewweġ lil Laodiċe, u dawn kellhom iben jismu Selewku II, mentri Ptolomew II kellu tifla jisimha Bereniċe. Fis-​sena 250 Q.E.K., dawn iż-​żewġ slaten daħlu fi “ftehim.” Biex iħallas il-​prezz taʼ din l-​alleanza, Antijoku II ddivorzja lil martu Laodiċe u żżewweġ lil Bereniċe, “bint is-​sultan tan-​nofsinhar.” Minn Bereniċe, hu kellu iben li sar il-​werriet għat-​tron tas-​Sirja minflok ulied Laodiċe.

20. (a) Is-​‘setgħa’ taʼ Bereniċe kif ma żammitx wieqfa? (b) Kif ġew ċeduti Bereniċe, “dawk li . . . wassluha,” u “dak li . . . żamm magħha”? (ċ) Min sar sultan tas-​Sirja wara li Antijoku II tilef “nislu,” jew il-​qawwa tiegħu?

²⁰ Is-​‘setgħa,’ jew il-​qawwa t’appoġġ, taʼ Bereniċe kienet missierha, Ptolomew II. Meta dan miet fis-​sena 246 Q.E.K., hi ‘ma kellhiex ħila żżomm setgħetha’ maʼ żewġha. Antijoku II warrabha, iżżewweġ mill-​ġdid lil Laodiċe, u lil binhom innominah biex ikun is-​suċċessur tiegħu. Kif  kienet ippjanat Laodiċe, Bereniċe u binha ġew assassinati. B’mod evidenti, il-​qaddejja li kienu ġabu lil Bereniċe mill-​Eġittu lejn is-​Sirja​—“dawk li . . . wassluha”—​spiċċaw bl-​istess mod. Laodiċe vvelenat saħansitra lil Antijoku II, u għalhekk “nislu,” jew il-​qawwa tiegħu, ukoll ma ‘baqax ħaj.’ Għaldaqstant, missier Bereniċe, u żewġha s-​Sirjan​—li temporanjament kien “żamm magħha”—​it-tnejn li huma mietu. Dan ħalla lil Selewku II, bin Laodiċe, bħala sultan tas-​Sirja. Is-​sultan Ptolomajk li kien imiss kif kien se jirreaġixxi għal dan kollu?

SULTAN JIVVENDIKA RUĦU GĦALL-​QTIL T’OĦTU

21. (a) Min kien wieħed mir-​“rimja” taʼ ‘għeruq’ Bereniċe, u kif ‘qam’? (b) Ptolomew III kif ġie kontra l-​“fortizza tas-​sultan tat-​tramuntana” u rebaħlu?

²¹ “Minn għeruqha tqum rimja flok is-​sultan,” qal l-​anġlu, “jiġi kontra l-​eżerċtu, jidħol fil-​fortizza tas-​sultan tat-​tramuntana, u jġib ruħu bl-​iebes magħhom u jirbaħ.” (Danjel 11:7) Wieħed mir-​“rimja” tal-​ġenituri, jew ‘l-​għeruq,’ taʼ Bereniċe kien ħuha. Mal-​mewt taʼ missieru, hu ‘qam’ bħala s-​sultan tan-​nofsinhar, il-​Fargħun Eġizzjan Ptolomew III. Minnufih hu rħielha biex jivvendika ruħu għall-​qtil t’oħtu. Billi mmarċja kontra s-​Sultan Sirjan Selewku II, li kien intuża minn Laodiċe biex toqtol lil Bereniċe u lil binha, hu ġie kontra l-​“fortizza tas-​sultan tat-​tramuntana.” Ptolomew III ħa l-​parti ffortifikata t’Antjokja u ta d-​daqqa tal-​mewt lil Laodiċe. Waqt li mexa lejn il-​lvant billi għadda minn ġod-​dominju tas-​sultan tat-​tramuntana, hu ħa l-​priża minn Babilonja u mmarċja lejn l-​Indja.

22. Ptolomew III x’ġab lura lejn l-​Eġittu, u għala ‘għal xi snin ma ħadhiex kontra s-​sultan tat-​tramuntana’?

²² X’ġara mbagħad? L-​anġlu t’Alla jgħidilna: “L-​allat u l-​idoli tagħhom iġorrhom lejn l-​Eġittu bħala priża, flimkien mat-​tagħmir prezzjuż tagħhom tal-​fidda u d-​deheb, u mbagħad għal xi snin ma jeħodhiex kontra s-​sultan tat-​tramuntana.”  (Danjel 11:8) ’Il fuq minn 200 sena qabel, is-​Sultan Persjan Kambise II kien ikkonkwista l-​Eġittu u ġarr lura miegħu xi allat Eġizzjani, “l-​idoli tagħhom.” Billi ħa l-​priża minn Susan, dik li qabel kienet il-​kapitali rjali tal-​Persja, Ptolomew III ħa lura lil dawn l-​allat u ħadhom bħala “priża” lejn l-​Eġittu. Hu ġab lura wkoll bħala priża tal-​gwerra għadd kbir taʼ “tagħmir prezzjuż . . . tal-​fidda u d-​deheb.” Billi kien obbligat irażżan xi rvell f’pajjiżu, Ptolomew III ‘ma ħadhiex kontra s-​sultan tat-​tramuntana,’ u b’hekk ma weġġgħux iktar.

IS-​SULTAN SIRJAN JIRRITALJA

23. Is-​sultan tat-​tramuntana għala ‘mar lura f’pajjiżu’ wara li daħal fis-​saltna tas-​sultan tan-​nofsinhar?

²³ Kif irreaġixxa s-​sultan tat-​tramuntana? Intqallu lil Danjel: “Dan imur fis-​saltna tas-​sultan tan-​nofsinhar u jerġaʼ lura f’pajjiżu.” (Danjel 11:9) Is-​sultan tat-​tramuntana​—is-​Sultan Sirjan Selewku II—​irritalja. Daħal “fis-​saltna,” jew il-​qasam, tas-​sultan Eġizzjan tan-​nofsinhar imma sofra telfa. Bi fdal żgħir biss mill-​eżerċtu tiegħu, Selewku II mar “lura f’pajjiżu,” billi rtira lejn il-​kapitali Sirjana t’Antjokja madwar is-​sena 242 Q.E.K. Meta miet, ibnu Selewku III sar is-​suċċessur tiegħu.

24. (a) Xi ġralu Selewku III? (b) Is-​Sultan Sirjan Antijoku III kif ġie ‘bħal mewġa qawwija li ġġorr kollox quddiemha u baqaʼ għaddej’ minn ġod-​dominju tas-​sultan tan-​nofsinhar?

²⁴ Xi tbassar dwar in-​nisel tas-​Sultan Sirjan Selewku II? L-​anġlu qal lil Danjel: “Uliedu jixxewwxu, jiġbru eżerċtu kbir u kotran, u, bħal mewġa qawwija li ġġorr kollox quddiemha u tibqaʼ għaddejja, huwa jerġaʼ jiġi biex għal darba oħra jqanqal taqbida sal-​fortizza tiegħu.” (Danjel 11:10) Selewku III ġie assassinat, u b’hekk ir-​renju tiegħu ntemm f’inqas minn tliet snin. Ħuh, Antijoku III, sar is-​suċċessur tiegħu fuq it-​tron tas-​Sirja. Dan l-​iben taʼ Selewku II ġemaʼ qawwiet armati kbar biex jattakka lis-​sultan tan-​nofsinhar,  li sa dakinhar kien Ptolomew IV. Is-​sultan Sirjan il-​ġdid tat-​tramuntana ġġieled b’suċċess kontra l-​Eġittu u rebaħ lura l-​port taʼ Selewċja, il-​provinċja taʼ Ċelesirja, il-​bliet taʼ Tir u Ptolemajs, u bliet oħrajn fil-​viċin. Hu għeleb b’mod deċiżiv lil eżerċtu tas-​Sultan Ptolomew IV u ħa ħafna mill-​bliet taʼ Ġuda. Fir-​rebbiegħa tas-​sena 217 Q.E.K., Antijoku III telaq minn Ptolemajs u mar lejn it-​tramuntana, “sal-​fortizza tiegħu” fis-​Sirja. Imma kien hemm bidla fil-​qrib.

TINQALEB IL-​FOLJA

25. Ptolomew IV fejn iltaqaʼ m’Antijoku III fil-​battalja, u x’‘waqaʼ taħt idejn’ is-​sultan Eġizzjan tan-​nofsinhar?

²⁵ Bħal Danjel, aħna niftħu widnejna waqt li nħarsu ’l quddiem hekk kif l-​anġlu taʼ Jehovah mbagħad ibassar: “Is-​sultan tan-​nofsinhar jimtela bil-​qilla u joħroġ jitqabad mas-​sultan tat-​tramuntana, li jmur jiqaflu b’kotra kbira, iżda din il-​kotra taqaʼ taħt idejh.” (Danjel 11:11) B’eżerċtu li kien fih 75,000 ruħ, Ptolomew IV, is-​sultan tan-​nofsinhar, mexa lejn it-​tramuntana kontra l-​għadu. Antijoku III, is-​sultan Sirjan tat-​tramuntana, kien bena “kotra kbira” taʼ 68,000 ruħ biex jiqaflu. Imma l-​“kotra” ‘waqgħet taħt idejn’ is-​sultan tan-​nofsinhar fil-​battalja ġewwa l-​belt taʼ Rafija li kienet fuq il-​kosta, viċin il-​fruntiera taʼ l-​Eġittu.

26. (a) Liema “kotra” nġarret lil hinn mis-​sultan tan-​nofsinhar fil-​battalja taʼ Rafija, u x’kienu t-​termini tat-​trattat taʼ paċi magħmul hemmhekk? (b) Ptolomew IV kif ma ‘ssaħħaħx’? (ċ) Min sar is-​sultan tan-​nofsinhar li kien imiss?

²⁶ Tissokta l-​profezija: “Wara li jkun ġarr din il-​kotra miegħu, jibda jitkabbar bih innifsu, u jixħet maʼ l-​art eluf taʼ eluf; iżda, minkejja dan kollu, huwa ma jissaħħaħx.” (Danjel 11:12) Ptolomew IV, is-​sultan tan-​nofsinhar, “ġarr . . . miegħu” 10,000 Sirjan taʼ l-​infanterija u 300 raġel tal-​kavallerija li kollha qatilhom u ħa miegħu 4,000 bħala priġunieri. Is-​slaten imbagħad għamlu trattat li bih Antijoku III żamm il-​port taʼ Selewċja li kellu fis-​Sirja  imma tilef il-​Feniċja u ċ-​Ċelesirja. Bħala riżultat taʼ din ir-​rebħa, qalb is-​sultan Eġizzjan tan-​nofsinhar ‘tkabbret,’ speċjalment kontra Jehovah. Ġuda baqgħet taħt il-​kontroll taʼ Ptolomew IV. Madankollu, dan ma ‘saħħaħx’ il-​pożizzjoni tiegħu biex ikattar ir-​rebħa tiegħu kontra s-​sultan Sirjan tat-​tramuntana. Minflok, Ptolomew IV taha għal ħajja taʼ tbaħrid, u ibnu taʼ ħames snin, Ptolomew V, sar is-​sultan tan-​nofsinhar li kien imiss xi snin qabel il-​mewt t’Antijoku III.

JIRRITORNA L-​KONKWISTATUR

27. Is-​sultan tat-​tramuntana kif irritorna ‘wara li għaddew xi snin’ biex jieħu lura xi territorji mingħand l-​Eġittu?

²⁷ Minħabba l-​bravuri kollha tiegħu, Antijoku III ngħata t-​titlu t’Antijoku l-​Kbir. L-​anġlu qal dwaru: “Is-​sultan tat-​tramuntana jerġaʼ jiġbor kotra akbar minn qabel, u wara li jgħaddu xi snin jiġi b’eżerċtu kbir u mgħammar tajjeb ħafna.” (Danjel 11:13) Dawn is-​“snin” kienu jammontaw għal 16-il sena jew iktar wara li l-​Eġizzjani għelbu lis-​Sirjani f’Rafija. Meta ż-​żagħżugħ Ptolomew V sar sultan tan-​nofsinhar, Antijoku III irħielha b’“kotra akbar minn qabel” biex jieħu lura t-​territorji li kien rebaħlu s-​sultan Eġizzjan tan-​nofsinhar. B’dan l-​iskop, hu ngħaqad maʼ Filippu V, Sultan tal-​Maċedonja.

28. Is-​sultan żagħżugħ tan-​nofsinhar liema inkwiet kellu?

²⁸ Is-​sultan tan-​nofsinhar kellu wkoll l-​inkwiet fis-​saltna tiegħu. “F’dak iż-​żmien ikun hemm ħafna li jqumu kontra s-​sultan tan-​nofsinhar,” qal l-​anġlu. (Danjel 11:14a) Fil-​fatt, kienu ħafna li ‘qamu kontra s-​sultan tan-​nofsinhar.’ Minbarra li ħabbat wiċċu mal-​qawwiet armati t’Antijoku III u l-​alleat Maċedonjan tiegħu, is-​sultan żagħżugħ tan-​nofsinhar iffaċċja l-​problemi li kellu f’daru fl-​Eġittu. Minħabba li Agatokle, il-​kustodju tiegħu li ħakem f’ismu, ittratta b’arroganza kbira lill-​Eġizzjani, ħafna rribellaw. L-​anġlu żied: “U fost il-​poplu tiegħek ukoll ikun hemm  dawk [‘ulied il-​ħallelin,’ NW] li jitfixklu biex isseħħ id-​dehra, u dawn jaqgħu.” (Danjel 11:14b) Saħansitra xi wħud mill-​poplu taʼ Danjel saru ‘ulied il-​ħallelin,’ jew rivoluzzjonarji. Imma kwalunkwe “dehra” li kellhom dawn l-​irġiel Lhud dwar li ma jħallux li art twelidhom tibqaʼ dominata mill-​Ġentili kienet falza, u huma kienu se jfallu, jew “jaqgħu.”

29, 30. (a) Il-​“forzi armati . . . tan-​nofsinhar” kif ċedew taħt l-​attakk mit-​tramuntana? (b) Is-​sultan tat-​tramuntana kif ‘baqaʼ fis-​sod fil-​pajjiż glorjuż’?

²⁹ L-​anġlu taʼ Jehovah kompla jbassar: “Is-​sultan tat-​tramuntana jiġi u jtellaʼ rampi quddiem belt iffortifikata biex jeħodha taħt idejh, u la l-​forzi armati tas-​sultan tan-​nofsinhar u lanqas l-​aħjar nies tiegħu ma jżommuh, għax ma jkollhomx il-​ħila jiqfulu. Dak li jkun ġie kontra tiegħu jagħmel bih li jrid bla ma jżommu ħadd, u jibqaʼ fis-​sod fil-​pajjiż glorjuż li jaqaʼ kollu kemm hu taħt idejh.”​—Danjel 11:​15, 16.

³⁰ Forzi militari taħt Ptolomew V, jew “forzi armati . . . tan-​nofsinhar,” ċedew taħt l-​attakk mit-​tramuntana. F’Panija (Ċesarija taʼ Filippi), Antijoku III kaxkar lil Skopa, il-​Ġeneral Eġizzjan, u 10,000 raġel magħżulin, jew “l-​aħjar nies,” ġewwa Sidon, “belt iffortifikata.” Hemmhekk Antijoku III ‘tellaʼ rampa,’ billi ħa dak il-​port Feniċjan fis-​sena 198 Q.E.K. Hu ‘għamel li ried’ għaliex il-​qawwiet armati tas-​sultan Eġizzjan tan-​nofsinhar ma kellhomx il-​ħila jiqfulu. Antijoku III imbagħad immarċja kontra Ġerusalemm, il-​kapitali taʼ Ġuda, il-​“pajjiż glorjuż.” Fis-​sena 198 Q.E.K., Ġerusalemm u Ġuda ma baqgħux dominati mis-​sultan Eġizzjan tan-​nofsinhar imma saru dominati mis-​sultan Sirjan tat-​tramuntana. U Antijoku III, is-​sultan tat-​tramuntana, beda “jibqaʼ fis-​sod fil-​pajjiż glorjuż.” Kien hemm qerda minn “taħt idejh” għal-​Lhud u l-​Eġizzjani kollha li kienu jopponuh. Dan is-​sultan tat-​tramuntana kemm kien se jdum jagħmel dak li jogħġbu?

 IL-​KONKWISTATUR MIŻMUM MINN RUMA

31, 32. Is-​sultan tat-​tramuntana għala spiċċa jagħmel “ftehim” għall-​paċi mas-​sultan tan-​nofsinhar?

³¹ L-​anġlu taʼ Jehovah jagħtina din it-​tweġiba: “[Is-sultan tat-​tramuntana] iwaħħal f’rasu li jġib saltnatu kollha taħt setgħetu. Għalhekk jirranġa miegħu, jagħtih b’martu lil bintu biex forsi jeqridlu s-​saltna, iżda ma jasalx u ma jirnexxilux.”​—Danjel 11:​17.

³² Antijoku III, is-​sultan tat-​tramuntana, ‘waħħal f’rasu’ li jiddomina l-​Eġittu billi “jġib saltnatu kollha taħt setgħetu.” Imma spiċċa biex “jirranġa” maʼ Ptolomew V, is-​sultan tan-​nofsinhar. L-​esiġenzi taʼ Ruma kienu ġagħlu lil Antijoku III ibiddel il-​pjan tiegħu. Meta hu u s-​Sultan Filippu V tal-​Maċedonja ngħaqdu flimkien kontra s-​sultan żagħżugħ taʼ l-​Eġittu biex jiħdulu t-​territorji tiegħu, il-​kustodji taʼ Ptolomew V daru lejn Ruma għall-​protezzjoni. Billi ħadet vantaġġ mill-​opportunità biex tespandi l-​isfera taʼ influwenza tagħha, Ruma wriet x’issarraf.

33. (a) X’kienu t-​termini taʼ paċi bejn Antijoku III u Ptolomew V? (b) X’kien l-​iskop taż-​żwieġ bejn Kleopatra I u Ptolomew V, u għala falla l-​pjan?

³³ Sforzat minn Ruma, Antijoku III irranġa mas-​sultan tan-​nofsinhar. Minflok ma ċeda t-​territorji konkwistati, bħalma kienet esiġiet Ruma, Antijoku III ippjana li jittrasferihom b’mod nominali billi jġiegħel lit-​tifla tiegħu Kleopatra I​—“bintu”—​tiżżewweġ lil Ptolomew V. Provinċji li inkludew lil Ġuda, il-​“pajjiż glorjuż,” kienu se jingħatawlha bħala dota. Madankollu, fiż-​żwieġ li sar fis-​sena 193 Q.E.K., is-​sultan Sirjan ma ppermettiex li dawn il-​provinċji jiħodhom Ptolomew V. Dan kien żwieġ politiku, ifformat biex l-​Eġittu jaqaʼ taħt is-​Sirja. Imma l-​proġett falla għaliex Kleopatra I ‘ma baqgħetx tkun tiegħu,’ għax iktar tard hi appoġġat lil żewġha. Meta faqqgħet il-​gwerra bejn Antijoku III u r-​Rumani, l-​Eġittu appoġġa lil Ruma.

34, 35. (a) Is-​sultan tat-​tramuntana lejn liema “gżejjer” dawwar wiċċu? (b) Ruma kif ‘pattithielu għall-​imġiba tiegħu’ lis-​sultan tat-​tramuntana? (ċ) Antijoku III kif miet, u min laħaq bħala s-​sultan tat-​tramuntana li kien imiss?

 ³⁴ Billi rrefera għat-​telfiet tas-​sultan tat-​tramuntana, l-​anġlu żied: “Wara dan huwa [Antijoku III] jdur għall-​gżejjer, u ħafna minnhom jeħodhom taħt idejh; iżda jkun hemm prinċep [Ruma] li jrażżanlu l-​wiċċ sfiq tiegħu, mhux biss, imma wkoll ipattilu għall-​imġiba tiegħu. Mbagħad [Antijoku III] ikun irid jerġaʼ lura lejn il-​fortizzi taʼ pajjiżu, imma jaqaʼ mifni fit-​triq u ħadd iżjed ma jsibu.”​—Danjel 11:​18, 19.

³⁵ Il-​“gżejjer” kienu dawk tal-​Maċedonja, il-​Greċja, u l-​Asja Minuri. Fis-​sena 192 Q.E.K. faqqgħet gwerra fil-​Greċja, u Antijoku III ġie mġiegħel jiġi l-​Greċja. Peress li ma ħaditx pjaċir bl-​isforzi tas-​sultan Sirjan biex jaqbad iktar territorji hemmhekk, Ruma formalment iddikjarat gwerra kontra tiegħu. Fit-​Termopili hu sofra telfa taħt idejn ir-​Rumani. Xi sena wara li tilef il-​battalja taʼ Manjesja fis-​sena 190 Q.E.K., hu kellu jċedi t-​territorji kollha li kellu fil-​Greċja, fl-​Asja Minuri, u f’inħawi lejn il-​punent tal-​Muntanji Tawru. Ruma ħaditlu multa kbira u stabbiliet id-​dominazzjoni tagħha fuq is-​sultan Sirjan tat-​tramuntana. Imkeċċi mill-​Greċja u mill-​Asja Minuri u billi tilef kważi l-​flotta kollha tiegħu, Antijoku III ‘reġaʼ lura lejn il-​fortizzi taʼ pajjiżu,’ is-​Sirja. Ir-​Rumani kienu ‘pattewlu għall-​imġiba tiegħu.’ Antijoku III miet waqt li kien qed jipprova jisraq tempju f’Għelam, il-​Persja, fis-​sena 187 Q.E.K. Hu b’hekk ‘waqaʼ’ fil-​mewt u s-​suċċessur tiegħu kien ibnu Selewku IV, is-​sultan tat-​tramuntana li kien imiss.

IL-​KONFLITT JIBQAʼ SEJJER

36. (a) Is-​sultan tan-​nofsinhar kif ipprova jibqaʼ sejjer bit-​taqbida, imma x’sar minnu? (b) Selewku IV kif waqaʼ, u min laħaq floku?

³⁶ Bħala s-​sultan tan-​nofsinhar, Ptolomew V ipprova jikseb  il-​provinċji li suppost ġew għandu bħala d-​dota taʼ Kleopatra, imma l-​isforzi tiegħu spiċċaw fix-​xejn għaliex ivvelenawh. Is-​suċċessur tiegħu kien Ptolomew VI. Xi ngħidu għal Selewku IV? Billi kellu bżonn il-​flus biex iħallas il-​multa kbira li kellu jagħti lil Ruma, hu bagħat lil Eljodoru, it-​teżorier tiegħu, biex jaħtaf ir-​rikkezzi li jingħad li kienu maħżunin fit-​tempju taʼ Ġerusalemm. Billi xtaq li jikseb it-​tron, Eljodoru qatel lil Selewku IV. Madankollu, is-​Sultan Ewmeni taʼ Pergamu u ħuh Attalu poġġew fuq it-​tron lil Antijoku IV, ħu s-​sultan assassinat.

37. (a) Antijoku IV kif ipprova juri li kien iktar setgħani minn Alla Jehovah? (b) Għal liema ħaġa wasslet il-​profanazzjoni tat-​tempju f’Ġerusalemm minn Antijoku IV?

³⁷ Antijoku IV, is-​sultan il-​ġdid tat-​tramuntana, ried juri li kien iktar setgħani minn Alla billi pprova jeqred għalkollox l-​arranġament li Jehovah kellu għall-​qima. Biex jisfida lil Jehovah, hu ddedika t-​tempju taʼ Ġerusalemm lil Żews, jew Ġove. F’Diċembru tas-​sena 167 Q.E.K. nbena artal pagan fuq l-​artal il-​kbir fil-​bitħa tat-​tempju, fejn kuljum kienet issir offerta maħruqa lil Jehovah. Għaxart ijiem wara, ġie offrut sagrifiċċju lil Żews fuq l-​artal pagan. Din il-​profanazzjoni wasslet għal rewwixta Lhudija taħt il-​Makkabin. Antijoku IV ġġildilhom għal tliet snin sħaħ. Fis-​sena 164 Q.E.K., fl-​anniversarju tal-​profanazzjoni, Ġuda l-​Makkabi ddedika mill-​ġdid it-​tempju lil Jehovah u ġiet istitwita l-​festa tad-​dedikazzjoni​—il-​Ħannukah.​—Ġwann 10:22.

38. Il-​ħakma tal-​Makkabin kif intemmet?

³⁸ Il-​Makkabin x’aktarx li għamlu xi trattat maʼ Ruma fis-​sena 161 Q.E.K. u stabbilew saltna fis-​sena 104 Q.E.K. Imma kompla n-​nuqqas taʼ qbil bejnhom u bejn is-​sultan Sirjan tat-​tramuntana. Finalment, Ruma ntalbet tintervieni. Il-​Ġeneral Ruman Gnew Pompej ħa lil Ġerusalemm fis-​sena 63 Q.E.K. wara assedju li dam tliet xhur. Fis-​sena  39 Q.E.K., is-​Senat Ruman ħatar lil Erodi​—li kien Edomi—​biex ikun sultan tal-​Ġudea. Dan ħa lil Ġerusalemm fis-​sena 37 Q.E.K., u b’hekk temm il-​ħakma tal-​Makkabin.

39. Kif ibbenefikajt billi kkunsidrajt Danjel 11:​1-19?

³⁹ Kemm huwa kommoventi li tara l-​ewwel parti tal-​profezija taż-​żewġ slaten f’konflitt titwettaq sa l-​iċken dettall! Tabilħaqq, kemm huwa eċċitanti li tgħarrex fl-​istorja taʼ xi 500 sena wara li l-​messaġġ profetiku twassal lil Danjel u tidentifika l-​ħakkiema li okkupaw il-​pożizzjonijiet tas-​sultan tat-​tramuntana u tas-​sultan tan-​nofsinhar! Madankollu, l-​identitajiet politiċi taʼ dawn iż-​żewġ slaten jinbidlu hekk kif il-​battalja taʼ bejniethom tibqaʼ sejra matul iż-​żmien meta Ġesù Kristu għex fuq l-​art u dritt sa żmienna. Billi nqabblu l-​iżviluppi storiċi maʼ dettalji affaxxinanti rivelati f’din il-​profezija, se nkunu nistgħu nidentifikaw lil dawn iż-​żewġ slaten li qegħdin f’konflitt.

X’INNOTAJT?

• Liema żewġ linji taʼ slaten b’saħħithom ħarġu mis-​saltniet Ellenistiċi, u dawn is-​slaten taw bidu għal liema taqbida?

• Bħalma tbassar f’​Danjel 11:​6, iż-​żewġ slaten kif daħlu fi “ftehim”?

• Il-​konflitt kif baqaʼ sejjer bejn

Selewku II u Ptolomew III (Danjel 11:​7-9)?

Antijoku III u Ptolomew IV (Danjel 11:​10-12)?

Antijoku III u Ptolomew V (Danjel 11:​13-16)?

• X’kien l-​iskop taż-​żwieġ bejn Kleopatra I u Ptolomew V, u għala falla l-​pjan (Danjel 11:​17-19)?

• Kif ibbenefikajt billi qgħadt attent għal Danjel 11:​1-19?

[Mistoqsijiet taʼ Studju]

 [Tabella/Stampi f’paġna 228]

SLATEN F’​DANJEL 11:​5-19

Is-​Sultan Is-​Sultan

tat-​Tramuntana tan-​Nofsinhar

Danjel 11:5 Selewku I Nikator Ptolomew I

Danjel 11:6 Antijoku II Ptolomew II

(martu Laodiċe) (bintu Bereniċe)

Danjel 11:​7-9 Selewku II Ptolomew III

Danjel 11:​10-12 Antijoku III Ptolomew IV

Danjel 11:​13-19 Antijoku III Ptolomew V

(bintu, Kleopatra I) Suċċessur:

Suċċessuri: Ptolomew VI

Selewku IV u

Antijoku IV

[Stampa]

Munita bil-​figura taʼ Ptolomew II u martu

[Stampa]

Selewku I Nikator

[Stampa]

Antijoku III

[Stampa]

Ptolomew VI

[Stampa]

Ptolomew III u s-​suċċessuri tiegħu bnew dan it-​tempju taʼ Ħorus f’Idfu, l-​Eġittu taʼ Fuq

[Mappa/Stampi f’paġna 216, 217]

(Għall-formazzjoni sħiħa tat-​test, ara pubblikazzjoni)

It-​titli “sultan tat-​tramuntana” u “sultan tan-​nofsinhar” jirreferu għal slaten fit-​tramuntana u n-​nofsinhar tal-​pajjiż tal-​poplu taʼ Danjel

IL-​MAĊEDONJA

IL-​GREĊJA

L-​ASJA MINURI

L-​IŻRAEL

IL-​LIBJA

L-​EĠITTU

L-​ETJOPJA

IS-​SIRJA

Babilonja

L-​GĦARABJA

[Stampa]

Ptolomew II

[Stampa]

Antijoku l-​Kbir

[Stampa]

Ċangatura li fiha digrieti uffiċjali maħruġin minn Antijoku l-​Kbir

[Stampa]

Munita bil-​figura taʼ Ptolomew V

[Stampa]

Bieb taʼ Ptolomew III, f’Karnak, l-​Eġittu

 [Stampa taʼ paġna sħiħa f’paġna 210]

[Stampa f’paġna 215]

Selewku I Nikator

[Stampa f’paġna 218]

Ptolomew I