ILO kar lukwõl̦pãn 1930 jim̦a eo, jema im jinõ, James im Jessie Sinclair rar em̦m̦akũtl̦o̦k im jokwe ilo Bronx, juon iaan jikin ko ilo New York City. Ãinwõt jema im jinõ, Willie Sneddon, ear bar itok jãn Scotland im ekar juon iaan ro rekããl m̦õttan jinõ im jema ilo ijin. Ilo iien eo ke erjel kar jino iioon doon, erjel kar bwebwenato kõn baam̦le ko aer. Iien in ekar ruo iiõ m̦oktal̦o̦k jãn iien eo iar l̦otak.

Jinõ ear jiroñ Willie bwe m̦okta jãn Pata eo an Lal̦ in Kein Kajuon, jemãn im l̦adik eo jein rar mal̦oñ ke waan eo̦ñõd eo waer ear itaak ilo juon baam̦ me ear pãd ibul̦õn lo̦jet ilo North Sea. Willie ear uwaak im ba, “Jem̦am̦ epãd ilo hell!” Willie ekar juon iaan Ri Kõnnaan ro an Jeova, im men eo ear ba ear lukkuun kailbõke jinõ. Eñin ej iien eo m̦oktata jinõ ear roñ kõn katak ko rem̦ool ilo Baibõl̦.

Jinõ ear inepata kõn men eo Willie ear ba kõnke ear jel̦ã bwe jemãn ear juon em̦m̦aan eo em̦m̦an. Ak Willie ear bar ba, “En ke em̦m̦anl̦o̦k ñe inaaj ba ñan kwe bwe Jesus ear bar etal ñan hell?” Jinõ ear keememej bwe kabuñ eo an ear katakin bwe Jesus ear etal ñan hell im jerkakpeje ilo raan eo kein kajilu. Innem ear l̦õmn̦ak, ‘El̦aññe hell ej juon jikin kijeek me armej ro renana rej bwil im eñtaan ie, etke Jesus ear etal ñan ijin?’ Eñin kar iien eo me jinõ ear jino kwal̦o̦k an itoklimo in jel̦ã kõn m̦ool eo. Kõn men in, ear jino etal ñan kweilo̦k ko ilo eklejia eo ilo Bronx im ear peptaij ilo 1940 eo.

Ilo kar tõrein, ejjañin kar wõr naanin rõjañ bwe jemãn im jinen ajri ro ren katak Baibõl̦ ippãn ajri ro nejier. Ke iar dik wõt, jema ekõn lale ña ke jinõ ear pãd ilo kweilo̦k ko im kobal̦o̦k im bõk kun̦aan ilo jerbalin kwal̦o̦k naan ilo wiikããn. Jet iiõ tokãlik, kõm̦ro jema kar kobal̦o̦k ippãn im etal ñan iien kweilo̦k ko. Jinõ ear juon eo el̦ap an poub ilo jerbalin kwal̦o̦k naan im ear katak ippãn ro rar itoklimo in katak Baibõl̦. Joñan, ewõr juon iien me ear kobaik aolep rũkkatak ro an ilo juon wõt iien bwe en katak ippãer kõnke rar aolep jokwe epaake doon. Ilo iien ko me iar kakkije jãn jikuul̦, ikõn kobal̦o̦k ippãn jinõ im kwal̦o̦k naan. Ilo aõ kar kõm̦m̦ane wãween in, elõñ men ko iar katak jãn Baibõl̦ im iar bar jel̦ã kilen katakin ro jet kõn ta ko Baibõl̦ ej ba.

Ibũrom̦õj in ba bwe ke iar dik wõt, iar jab lukkuun kaorõk m̦ool eo im ikar jab kwal̦o̦k aõ kam̦m̦oolol kake. Ak ke ear 12 aõ iiõ, iar erom juon rukwal̦o̦k naan im jãn iien in, iar niknik im  bõk kun̦aõ. Im ke ear 16 aõ iiõ, iar ajel̦o̦k mour eo aõ ñan Jeova im peptaij ilo Jul̦ae 24, 1954 eo, ilo juon kweilo̦k el̦ap ilo Toronto, Canada.

Jet iaan em̦m̦aan ro jeid im jatid ilo eklejia eo iar pãd ie rar jerbal ilo Betel̦ ilo tõrein, im jet rar jerbal ilo Betel̦ m̦oktal̦o̦k. El̦ap an kar joñak ko rem̦m̦an an em̦m̦aan rein jeid im jatid jelõt eõ. Iar bwilõñ kõn joñan aer kar jel̦ã kõnono im kõmel̦el̦eik katak ko rem̦ool ilo Baibõl̦. Innem meñe rũkaki ro ilo jikuul̦ eo aõ rar kõn̦aan bwe in etal ñan college, ak kar mejãnkajjik eo aõ bwe in etal im jerbal ilo Betel̦. Kõn men in, ilo iien kweilo̦k el̦ap eo ilo Toronto, iar karo̦o̦le l̦o̦k Betel̦ application eo iar kanne. Iar bar kanne juon Betel̦ application ilo kar 1955 ilo juon kweilo̦k el̦ap ilo juon jikin etan Yankee Stadium, ilo New York City. Ejjabto jãn iien eo ilo Jeptõm̦ba 19, 1955, ke ear 17 aõ iiõ, kar kũr eõ bwe in jino jerbal ilo Betel̦ eo ilo Brooklyn. Ilo raan eo kein karuo in aõ kar jerbal ilo Betel̦, iar jino jerbal ilo jikin kõm̦m̦an bok eo ear pãd ilo 117 Adams Street. Ejjabto iar jino kõjerbale juon kain mijjin me ej karõk m̦õttan ko me 32 peij ie ilo juon bok, im kõpooji bwe bar juon mijjin en kobaiki aolep m̦õttan kein bwe en likiio juon bok.

Ãlikin enañin juon allõñ in aõ kar jerbal ilo jikin kõm̦m̦an bok eo, rar jilkinl̦o̦k eõ bwe in jerbal ilo jikin eo ej kõm̦m̦ani bok ko remãni (magazines) kõnke iar jel̦ã taip. Ilo tõre eo, ro jeid im jatid rar taipi atõrej ko an ro rej kab jino order aer Naan in Keeañ im Awake! Rar taipi ilo juon mijjin bwe en bũriini atõrej ko an armej ro ioon juon metal bwe ren bar kõjerbali tokãlik. Jet allõñ tokãlik, iar bar jerbal ilo jikin ijjilõkl̦o̦k bok eo. Em̦m̦aan eo ej loloorjake jerbal in, etan Klaus Jensen, ear kajjitõk ippa ñe im̦õn̦õn̦õ im uwe ippãn rũkattõr tũrak eo me ear bõkl̦o̦k bo̦o̦k in bok ko ñan wab eo bwe en jilkinil̦o̦k ñan ijoko pel̦aakin lal̦ in. Im ear bar wõr pããk in bok ko remãni me rũkattõr in ear bar aikuj bũkl̦o̦k ñan post office bwe ren jilkinl̦o̦ki ñan eklejia ko ilo Amedka. Jeid im Jatid Klaus  ear ba enaaj em̦m̦an jerbal rot in ñan ña bwe in kõkajoorl̦o̦k ãnbwinnũ. Ilo tõre eo, iar lukkuun aidik im joñan dettan bo̦unũ ilo iien in ekar 125 bo̦un (57 kg). Tũreep kein ñan wab eo im post office rar jipañ im kõkajoorl̦o̦k ãnbwinnũ. Em̦ool bwe Jeid im Jatid Klaus ear jel̦ã ta eo ear em̦m̦an ñan ña!

Jikin eo ej kõm̦m̦ani bok ko remãni ear bar loloorjake im kõm̦m̦an order in bok kein jãn eklejia ko ilo jikin ko jet. Kõn men in, iar kile bwe ewõr kajin ko jet jãn bok ko remãni me kar bũriini ilo Brooklyn im jilkinl̦o̦k ñan jikin ko jet ipel̦aakin lal̦ in. Ijjañin kar roñ kõn elõñ iaan kajin kein, bõtab iar m̦õn̦õn̦õ in jel̦ã bwe elõñ to̦ujin bok ko remãni kar jilkinl̦o̦ki ñan jikin ko rettol̦o̦ktata. Ilo kar tõre eo, iar jab jel̦ã bwe ilo naaj iiõ ko repãd im̦aan enaaj kar wõr aõ jeraam̦m̦an ñan lol̦o̦k jikin kein.

Ilo kar 1961 eo, kar jitõñ eõ bwe in jerbal ippãn Grant Suiter, eo ear loloorjake jikin jããn eo (Treasurer’s Office). Ãlikin kar jejjo iiõ, kar kũr eõ bwe in jerbal ilo opij eo an Nathan Knorr, eo me ear bõk eddon doulul in ad ipel̦aakin lal̦. Nathan Knorr ear kõmel̦el̦e im ba bwe juon iaan em̦m̦aan ro jeid im jatid me ear jerbal ippãn ilo opij eo an, epojak in etal ñan Jikuul̦ eo ñan Em̦m̦aan ro Rej Lale Eklejia im Rijjipañ Ro ium̦win naaj juon allõñ. Im tokãlik em̦m̦aan in enaaj jerbal ilo jikin eo ej loloorjake jerbalin kwal̦o̦k naan. Kiiõ kar jitõñ eõ bwe in bõk jikin em̦m̦aan in jeid im jatid im jerbal ippãn Don Adams. Jeid im jatid Don ekar e eo me ear bõk Betel̦ application eo aõ ilo kweilo̦k el̦ap eo ilo kar 1955. Em̦m̦aan ro ruo jeid im jatid me rar bar jerbal ilo ejja opij eo wõt kar, Robert Wallen im Charles Molohan. Elõñl̦o̦k jãn kar 50 iiõ in ameañ kar jerbal ippãn doon. Im ekar juon jeraam̦m̦an el̦ap ñan jerbal ippãn em̦m̦aan rein retiljek!​—Sam 133:1.

Jino jãn kar 1970 eo, kar kajjitõk bwe ium̦win jejjo wiik, in lol̦o̦k jet iaan ra ko an Watch Tower Society kajjojo iiõ, im kõm̦m̦ane jerbal  eo rekõn n̦aetan zone visit. Jerbal in ekar koba aõ lol̦o̦k im kõkajoor tõmak ko an ro rej jerbal ilo Betel̦ im mijinede ro ipel̦aakin lal̦ in, ekoba aõ kar bar etali jerbal ko an ra ko. Kar juon jeraam̦m̦an kõn aõ kar iioon im jel̦ã kajjien ro rar kadiwõjl̦o̦k jãn kilaaj ko jinoin an Jikuul̦ in Giliad, im loe aer tiljek wõt im jerbal ilo aelõñ ko me kar jitõñ er bwe ren jerbal ie! Kõn wõt aõ kar kõm̦m̦ane jerbal in, ear juon jeraam̦m̦an im ij m̦õn̦õn̦õ bwe imaroñ kar lol̦o̦k elõñl̦o̦k jãn 90 aelõñ ko.

Kar kajjitõk ippãn aolep ro uwaan baam̦le eo an Betel̦ ilo Brooklyn bwe ren etal im pãd ilo eklejia ko kajjojo ilo New York City. Im kar jitõñ eõ bwe in etal ñan eklejia eo ilo jikin eo etan Bronx. Kõn an kar lõñl̦o̦k ro uwaan eklejia eo jinoin ilo jikin in, kar aikuj in ajeje er ñan elõñl̦o̦k eklejia ko. Kar n̦aetan eklejia eo jinoin Upper Bronx, im eñin eklejia eo iar pãd ie.

Ilo lukwõl̦pãn 1960 jim̦a eo, juon baam̦le jãn Latvia me rar katak im lo m̦ool eo ke rar jokwe iturõkin Bronx, rar em̦m̦akũt ñan teretore eo an eklejia eo ilo ijin. Ledik eo erũttotata nejin baam̦le in etan Livija, ear rekũl̦ar bainier ãlikin wõt an kar kadiwõjl̦o̦k jãn high school. Jet allõñ tokãlik, ear em̦m̦akũtl̦o̦k ñan Massachusetts bwe en jipañ kwal̦o̦k naan ilo jikin in me ear l̦ap aikuj rukwal̦o̦k naan ie. Iar jino jejel̦o̦k ñane kõn men ko rar wal̦o̦k ilo eklejia eo aõ, im ear bar jejetok im jiroñ eõ kõn tõprak ko rem̦m̦an ear loi ilo jerbalin kwal̦o̦k naan eo an ilo jikin ko ilo bukwõn in Boston.

Jet iiõ tokãlik, kar jitõñ Livija bwe en juon jipejel̦ bainier. Ear kõn̦aan kate joñan wõt an maroñ ilo an karejar ñan Jeova, im kõn men in ear kanne juon an application ñan Betel̦ im kar kũri bwe en jino jerbal ilo kar iiõ eo 1971. Ear ãinwõt juon an Jeova kõn̦aan ñan kõm̦ro Livija kõnke ilo kar Oktoba  27, 1973 eo, kõm̦ro kar m̦are. Im ekar juon jeraam̦m̦an kõnke Jeid im Jatid Knorr eo ear kõm̦m̦ane katak eo ilo iien m̦are eo am̦ro. Jabõn Kõnnaan 18:22 ej ba: “Jabdewõt eo ej lo juon kõrã pãleen [em̦m̦an, NW], ej lo juon men em̦m̦an, im ej jibadek jouj jãn Jeova.” Ej juon jeraam̦m̦an ñan kõm̦ro Livija kõn am̦ro kar maroñ in jerbal ippãn doon ilo Betel̦ elõñl̦o̦k jãn 40 iiõ. Im kõm̦ro ej wõnm̦aanl̦o̦k wõt im jipañ ilo juon iaan eklejia ko ilo Bronx.

Ekar juon jeraam̦m̦an el̦ap ñan ña ke iar jerbal ippãn Jeid im Jatid Knorr. Ear juon rijerbal eo elukkuun l̦ap an kijejeto kõn m̦ool eo, im ekar bareinwõt kaorõke jerbal eo an mijinede ro ipel̦aakin lal̦ in. Elõñ wõt iaan mijinede rein rar Ri Kõnnaan ro an Jeova m̦oktata ilo aelõñ ko rar jilkinl̦o̦k er bwe ren jerbal ie. Ear lukkuun kabũrom̦õjm̦õj ke Jeid im Jatid Knorr ear bõk nañinmej in kããnjõr ilo 1976 eo. Juon iien ke ear jab maroñ m̦akũtkũt im ekar aikuj babu wõt, ear kajjitõk bwe in riitil̦o̦k jet iaan bok ko rar pojak in bũriini. Ak m̦okta ear kajjitõk bwe in kũrtok Frederick Franz bwe en itok im bar roñjake aõ riit. Tokãlik ij kab jel̦ã bwe kõn an kar m̦õjn̦o̦l̦o̦k mejãn Jeid im Jatid Franz, Jeid im Jatid Knorr ekõn kõm̦m̦an an iien bwe en riitil̦o̦k bok kein ñane.

Ilo 1977 eo, Jeid im Jatid Knorr ear jako ilo mej, mekarta ak ro rar jel̦ã kajjien im yokwe e  rar bõk kaenõm̦m̦an kõnke ãinwõt juon rũkkapit ke ear mour ijin ioon lal̦ ear tiljek wõt ñan iien eo ear mej. (Rev. 2:10) Kiiõ, Jeid im Jatid Franz ear bõk eddo im tõl doulul eo ad.

Ilo kar iien eo, iar rijeje ñan Milton Henschel, eo me ium̦win elõñ iiõ ekõn jerbal ippãn Jeid im Jatid Knorr. Jeid im Jatid Henschel ear jiroñ eõ bwe jerbal eo me enaaj l̦ap wõt aõ kõm̦m̦ane ilo Betel̦ ej ilo aõ jipañe Jeid im Jatid Franz ilo jabdewõt men enaaj aikuji. Ikõn riitil̦o̦k ñane bok ko m̦okta jãn aer bũriini. Kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ eo an Jeid im Jatid Franz ear em̦m̦an im lukkuun kabwilõñlõñ kõn an kar jab mel̦o̦kl̦o̦ki men ko kar riitil̦o̦k ñane. Ekar juon jeraam̦m̦an kõn aõ kar juon rijjipañ rot in ñane m̦ae iien eo ear jako ilo mej ãinwõt juon rũkkapit etiljek ilo kar Tijem̦ba 1992!

Elukkuun m̦õkaj an kar jem̦l̦o̦k iiõ ko 61 in aõ kar jerbal ilo Betel̦. Jinõ im jema jim̦or rar tiljek wõt ñan Jeova m̦ae iien eo rar mej, im ij reim̦aanl̦o̦k ñan iien eo inaaj karwaineneiktok erro ñan juon lal̦ em̦m̦anl̦o̦k. (Jon 5:28, 29) Ejjel̦o̦k jabdewõt men ko ilo jukjukun pãd in emaroñ em̦m̦anl̦o̦k jãn jeraam̦m̦an eo ñan jerbal ippãn kõrã im em̦m̦aan ro retiljek bwe jen jipañ armej ro an Jeova ipel̦aakin lal̦ in. Kõm̦ro Livija maroñ lukkuun ba bwe “lañlõñ in Jeova ej [am̦ro] kajoor,” ilo aolepen iiõ ko kõm̦ro ar jerbal ilo full-time.​—Nih. 8:10.

Jerbal eo ñan kajeededl̦o̦k m̦ool eo kõn Aelõñ eo, ej wõnm̦aanl̦o̦k wõt im ejjab pedped ioon maroñ eo an juon armej ilo doulul eo an Jeova. Ium̦win elõñ iiõ ko, ear lukkuun juon jeraam̦m̦an el̦ap kõnke imaroñ kar jerbal ippãn kõrã im em̦m̦aan ro jeid im jatid me ekajoor tõmak ko aer im el̦ap aer tiljek. Elõñ wõt iaan rũkkapit ro iar jerbal ippãer em̦õj aer kõjem̦l̦o̦k iien mour ko aer ilo lal̦ in. Bõtab ij lukkuun kam̦m̦oolol bwe imaroñ in kar jerãik rein el̦ap aer tiljek ilo jerbal eo an Jeova.