1, 2. (a) I makambakano’ka ekonda nao banabetu dyalelo, ne bifulanga kwepi? (b) Le Isaya 41:10, 13 witukulupija bika?

 KAKA umo pania wa lonso usongelwe na mukulumpe unena’mba: “Nansha byondi na kibidiji kiyampe kya ku mushipiditu, nekondanga na kuzumbija mutyima mu bula bwa myaka mivule. Kumbudijanga tulo, kumbeleka, kadi kushintanga muswelo omona bakwabo, ne kyaba kimo ke nkimbe kuzoza.”

² Lelo ubamone mwiimvwanino wa uno kaka? I kya bulanda, byotudi mu ntanda mibi ya Satana, tutanwanga na makambakano mavule etwangadika ngitu. Kuzumbija mutyima kubwanya kwitulengeja tulēmenenwe nansha kuzoza pamo bwa ñanga (anka) wimika botyi pamo. (Nkindi 12:25) I bika bibwanya kulengeja uzumbije mutyima? Padi udi na bulanda bwa lufu lwa muntu osenswe, pakwabo ulwanga na misongo mikomo nansha na kupangwapangwa. Nansha padi ulwanga na mwa kukwatakenya kyobe kisaka mu kino kitatyi kikomene misokwe. Kitatyi pokyenda kipita, malangatyima abwanya kukuzozeja ne kukubudija nsangaji. Ino, kulupila’mba Leza usakanga kukukwasha.​—Tanga Isaya 41:10, 13.

3, 4. (a) Le Bible wingidijanga kishima “kuboko” mu buluji’ka bukwabo? (b) I bika bibwanya kulengeja maboko etu atyoboke?

³ Divule Bible wingidijanga bipindi bya ku ngitu mwanda  wa kulombola ngikadilo palapala nansha bilongwa bya bantu. Kimfwa kuboko, i kutelwe’mo misunsa tutwa na tutwa. Panena Bible amba maboko i makomejibwe, usaka kulombola’mba mwinē maboko’wa wakankamikwa, wakoma, kadi welongolola kulonga kintu kampanda. (1 Samwele 23:16; Ezela 1:6) Kadi ukokeja monka kulombola’mba muntu’wa walama mumweno muyampe ne kukulupila amba bisa kwendeka.

⁴ Pakwabo napo, Bible ubwanya kutela muntu wa maboko nansha makasa matyoboke. Kino kifunkila pa muntu mutyumukwe mutyima ne kakikulupilepo kintu. (2 Bilongwa 15:7; Bahebelu 12:12) Shi ubatyumukwa mutyima, ñeni ibakufule ne kumona’mba kipwano kyobe na Yehova kibazoza, padi ukasaka kuleka’byo. I kwepi kokamona bukomo? Le ukakomejibwa monka namani ne kuninga amba ūminine ne kwikala na nsangaji?

5. (a) Le twiimvwananga namani potutanwa na makambakano, ino i bika byotufwaninwe kuvuluka? (b) I bika byotusa kwisambila’po?

⁵ Tanga Zefenia 3:16, 17. Shi tubatanwa na makambakano ketufwaninwepo kuzakala ne kutyumukwa mutyima nansha kuleka maboko etu atyoboke. Yehova, Tata wetu wa buswe witwita twele kwadi makambakano etu onso. (1 Petelo 5:7) Yehova witutele mutyima pamo na mwaādi utelele’o muzo wa Isalela. Wēbasapwidile amba kuboko kwandi “kekwipipijibwapo kumona mwa kupandijija mpika.” Usakanga nyeke kupandija bengidi bandi ba kikōkeji. (Isaya 59:1) Mu kino kishinte, tusa kwisambila pa bimfwa bisatu bya kutendelwa bidi mu Bible bilombola’mba Yehova udi na mutyima ne bukomo bwa kukomeja bantu bandi balonge kiswa-mutyima kyandi nansha byobatanwa na makambakano makomo. Tala muswelo ubwanya bino bimfwa kukukankamika.

6, 7. I bika byotwifunda ku bushindañani bwa bene Isalela na bene Amaleke?

⁶ Kinondanonda’tu na kutamba kwa bene Isalela mu bupika bwa mu Edipito, bene Amaleke bēbatamba divita. Mosesa wāsapwila Yoshua muntu mukankamane, atangidile Isalela mu bulwi. Ebiya Mosesa wāsela Alone ne Hulu bāenda pa kalulu ka kubwipi. Kwine’kwa, bādi babwanya kumona mupityila divita. Le bano bantu basatu bātyinine kukalwa divita mwanda wa moyo? Nansha dimo!

⁷ Mosesa wālondele mpangiko yākweshe bene Isalela banekenye bene Amaleke. Wākwata mukombo wa Leza wa bine mu kuboko ne kutulwila mūlu kuboko kwandi. Shi Mosesa wātulula maboko, Yehova wādi upa bene Isalela bukomo bwa kunekenya bene Amaleke. Inoko, shi maboko a Mosesa abalēma ne kuswelela, bene Amaleke bāshilula kunekenya. Ba Alone ne Hulu bākweshe Mosesa bukidibukidi. “Bayata dibwe bamutūla’dyo kashikete ponka; kadi ba Alone ne Hulu bakomeja maboko andi kūlu, au ku koku, au ku koku; kabidi maboko andi aimana nke-e, dyuba ne byo dyaponene.” I bine, Isalela wānekenye bulwi mwanda wa bukomo bwa kuboko kwa Leza.​—Divilu 17:8-13.

8. (a) Le Asa wālongele bika bene Efiopya pobānenene kulwa na Yuda? (b) Le tukeula Asa namani?

⁸ Kadi Yehova wāingidije kuboko kwandi kwa bukomo pa kukwasha bantu bandi mu mafuku a Mulopwe Asa. Kudi bibumbo bivule bya basola bitelelwe mu Bible, ino kikatampe kutabuka i kya Zela mwine Efiopya, wādi na basola ba bwino 1 000 000. Basola bene Efiopya bādi bapityile pabidi basola ba Asa. Lelo Asa wāzumbije mutyima, kutyumukwa’o nansha kuzakala? Lelo wātyobwele maboko andi? Kijila! Ponka’pa Asa wālomba Yehova amukwashe. Padi basola  ye bano bāmwene amba kebibwanikapo kunekenya bene Efiopya. “Ino kudi Leza bintu byonso bibwanikanga.” (Mateo 19:26) Leza wāingidije bukomo bwandi bukatampe, “wakupila bene Efiopya ku meso a Asa,” wa mutyima “mubwaninine ne Yehova mafuku andi onsololo.”​—2 Bilongwa 14:8-13; 1 Balopwe 15:14.

9. (a) Lelo i bika byālengeje Nehemia endelele kūbakulula mumbu ya Yelusalema? (b) Lelo Leza wālondolwele namani milombelo ya Nehemia?

⁹ Pāendele Nehemia ku Yelusalema, le wātene’ko bika? Wātene balwana ba matanda angi bazakaja Bayuda, Bayuda nabo bāfula ku kuleka kūbakulula mumbu ya Yelusalema. Kibundi kekyādipo kikingwe, kadi Bayuda bātyumukilwe mutyima. Le Nehemia wēimvwene namani? Le nandi wātyumukilwe mutyima ne kutyobola maboko andi? Mhm! Pamo bwa Mosesa, Asa, ne bengidi bakwabo ba kikōkeji ba Yehova, Nehemia wādi nyeke ukulupila padi Yehova. Pano napo, Nehemia wālombele Yehova amukwashe, Yehova nandi wāmukwasha. Leza wāingidije “bukomo [bwandi] bukatampe” ne “kuboko [kwandi] kukomo” mwanda wa kukomeja Bayuda. (Tanga Nehemia 1:10; 2:17-20; 6:9.) Lelo ukulupile amba Yehova wingidijanga “bukomo [bwandi] bukatampe” ne “kuboko [kwandi] kukomo” mwanda wa kukomeja bengidi bandi dyalelo?

10, 11. (a) Lelo Satana utompanga namani kutyobola maboko etu? (b) I bika bingidija Yehova mwanda wa kwituningija ne kwitukomeja? (c) Le umwenine namani mu bufundiji bwa Yehova?

¹⁰ Tuyukile amba Dyabola kakazobololapo maboko andi. Ukendelela na kwitutamba bulwi, amba emike mingilo yetu ya bwine Kidishitu. Wingidijanga bubela ne kulondwalondwa na ba lupusa, bendeji ba bipwilo, ne na batupondo. Le kyasaka i kika? Usakanga tuleke kusapula myanda miyampe ya Bulopwe. Inoko Yehova udi na bukomo ne usakanga kwitukwasha, witupanga mushipiditu wandi ujila mwanda wa kwitukomeja. (1 Bilongwa 29:12) I kya mvubu tulombe Leza mushipiditu wandi amba tubwanye kulwa na Satana ne ntanda yandi mibi. (Ñimbo ya Mitōto 18:39; 1 Kodinda 10:13) Kadi tufwijanga’ko pa bukwashi botutana mu Kinenwa kya Leza. Vuluka bidi byobya byotwifunda kweji ne kweji mu mabuku etu. Binenwa bidi mu Zekadia 8:9, 13 (tanga) byānenenwe kitatyi kyādi kyūbakululwa tempelo ya mu Yelusalema, nansha nabya, bibwanya kwitukwasha netu dyalelo.

¹¹ Kadi Yehova witukomejanga kupityila ku bufundiji botufundijibwa ku kupwila kwetu kwa bwine Kidishitu, ku bitango, ne ku masomo a bwine Leza. Buno bufundiji bubwanya kwitukwasha twingidile Leza na bitungo ne kukanina kuyampe kwa mutyima, kadi tuvuije biselwa byetu bivule bya bwine Kidishitu. (Ñimbo ya Mitōto 119:32) Lelo udi na kipyupyu kya kukomejibwa na bufundiji bwa Yehova?

12. Tukalonga bika pa kwikala nyeke bakomo?

¹² Yehova wākweshe bantu bandi banekenye bene Amaleke ne bene Efiopya, kadi wāpele Nehemia ne Bayuda bukomo bwa kuvuya mumbu ya Yelusalema. Muswelo umo onka, Leza uketupa bukomo bwa kwendelela na mwingilo wetu wa kusapula nansha byotutanwa na makambakano, kupangwapangwa ne kupelwa na bantu. (1 Petelo 5:10) Yehova kajimankanyangapo makambakano etu mu kingelengele. Inoko, netu tufwaninwe kulonga’po kintu. Namani? Tufwaninwe kutanga Kinenwa kya Leza difuku ne difuku, kuteakanya kupwila ne kutanwa’ko yenga ne yenga, kwendelela kulonga kifundwa kya pa kasuku ne butōtyi bwa kisaka, ne kukulupila Yehova kupityila ku milombelo. Ketwakilekai kintu nansha kimo kitulabike tubulwe bintu bitūdile’ko Yehova mwanda wa kwitukomeja ne  kwitukankamika. Shi mubamone amba mu bino bibidiji maboko enu abatyoboka, lombai Leza emukwashe. Nabya musa kwimwena mushipiditu wa Leza “wimukomeja, ne kwimupa mutyima ne bukomo bwa kulonga.” (Fidipai 2:13) Pene’po, le nobe ubwanya kukomeja maboko a bakwabo?

13, 14. (a) Le tutu umo wakomejibwe namani pa kupwa kufwilwa wandi mukaji? (b) I muswelo’ka otubwanya kukomeja bakwabo?

¹³ Yehova i mwitupe kibumbo kya ntanda yonso kya batutu ne bakaka kitutele mutyima ne kitukankamika. Mutumibwa Polo wānenene amba: “Komejai maboko mazēle ne manwi mazoze, kadi ololai nyeke tushinda twa maulu enu.” (Bahebelu 12:12, 13) Bene Kidishitu babajinji bavule bāmwenine mu bukwashi bwa uno muswelo butamba ku batutu ne bakaka. Ye mobikadile ne dyalelo. Tala kimfwa kimo. Tutu umo pa kupwa kufwilwa mukaji ne kūminina ngikadilo mikwabo isansa, wanenene amba: “Nefundile amba ketubwanyapo kwitongela matompo, kitatyi ne misunsa ya kwitufikila’o. Milombelo ne kifundwa kya pa kasuku byadi pamo bwa kivwalwa kya kulela nakyo pa mema kilama mutwe kūlu. Kadi bukwashi bwa batutu ne bakaka ba ku mushipiditu bwansengele bininge. Najingulwile mvubu ya kutamija kipwano kilumbuluke na Yehova kumeso kwa ngikadilo mibi kufika.”

¹⁴ Ba Alone ne Hulu bākweshe Mosesa, bāmukomeja maboko na kwiakwata mu bulwi bwa na bene Amaleke. Dyalelo, netu tubwanya kukimba muswelo wa kukwatakanya ne kukwasha bakwabo. Banabetu bamo basusukanga  na bununu, misongo, kupangwapangwa na ba mu kisaka kyabo, bushiyena, ne kufwilwa muntu obasenswe. Tubwanya kadi kukomeja bankasampe baningilwa kulonga bibi nansha kukimba nsangaji mu ino ntanda. (1 Tesalonika 3:1-3; 5:11, 14) Kimba miswelo ya kuta bakwabo mutyima bya binebine ku Njibo ya Bulopwe, mu busapudi, pomudīla pamo bidibwa, nansha pomwisamba ku telefone.

15. Le binenwa biyampe bidi na lupusa’ka pa batutu ne bakaka?

¹⁵ Asa pa kupwa kushinda mu muswelo utulumukwa kibumbo kikatampe kya basola bene Efiopya, mupolofeto Azadia wāmukankamikile aye ne bandi bantu na kunena’mba: “Ino nanshi mwikale bakomo, kemukalekapo makasa enu ekale matyoboke, mwanda mingilo yenu ikapadībwa.” (2 Bilongwa 15:7) Kino kyālengeje Asa ashinte bintu bivule ne kujokeja mutōtelo utōka. Muswelo umo onka, binenwa byobe biyampe bibwanya kukankamika bakwabo ne kwibakwasha bendelele kwingidila Yehova. (Nkindi 15:23) Kadi kokelwa nansha dimo amba banabenu bakomejibwanga poleta malondololo akankamika ku kupwila.

16. (a) Le bakulumpe babwanya kwiula namani Nehemia? (b) Lombola muswelo wakukweshe batutu ne bakaka.

¹⁶ Nehemia ne Bayuda bākomeje maboko abo na bukwashi bwa Yehova. Bāvuile mumbu ya Yelusalema mu mafuku’tu 52 kete! (Nehemia 2:18; 6:15, 16) Nehemia kādipo ubandila bitupu bengila. Nandi wāingile ku kūbakulula mumbu ya Yelusalema. (Nehemia 5:16) Mo monka ne bakulumpe bavule nabo beulanga Nehemia na kukwasha ku ngūbako, ku kulongolola ne ku kulama Njibo ya Bulopwe. Bano bantu ba buswe nabo bakomejanga batutu ne bakaka ‘bazumbija mutyima’ na kwibapempula ne kusapula nabo.​—Tanga Isaya 35:3, 4.

17, 18. I bika byotukakulupila potutanwa na makambakano ne kuzumbija mutyima?

¹⁷ Kwingidila pamo na batutu ne bakaka, kuningijanga bumo bwetu. Kadi kwitukwashanga tutamije bulunda bwa nyeke ne kukomeja kikulupiji kyetu mu madyese asa kuletwa na Bulopwe bwa Leza. Kitatyi kyotukomeja maboko a bakwabo, twibakwashanga bōminine ngikadilo mikomo ne kulama lukulupilo lwabo lwa kumeso. Kadi, potukwasha bakwabo, tukomejanga maboko etu ne kino kitukwasha tute mutyima pa mafuku a kumeso.

¹⁸ Kitatyi kyotulangulukila pa muswelo wākweshe Yehova ne kukinga bengidi bandi ba kikōkeji pa kala, tukomejanga lwitabijo ne kikulupiji kyetu mwadi. Nanshi potanwa na makambakano ne kuzumbija mutyima, “kokaleka maboko obe kukōka”! Kulupila’mba shi ulombe Yehova bukwashi, kuboko kwandi kwa bukomo kukakukomeja ne kukutwala ku madyese a Bulopwe asa kufika panopano.—Ñimbo ya Mitōto 73:23, 24.