Shapita wa Dikumi ne Busatu

Balopwe Babidi Belwa Bulwi

1, 2. Mwanda waka tufwaninwe kuta mutyima ku bupolofeto budi mu Danyele shapita 11?

 BALOPWE babidi badi mu mfika beumana luma lukomo lwa kufwila bukatampe. Ayo myaka yenda ipita, abo nabo benda beshintakanya bukata, bwadi bwa yeu ke bwa yeu. Mu bitatyi bimo, mulopwe umo watāla, mukwabo papo watalala, byaba bikwabo bulwi bwapwa. Na mu kukopa kwa diso, luma lukwabo lwashilula monka, bulwi kadi kebulunguluka. Mu beumana luno luma mubadilwa ba Seleususa I Nikatolo Mulopwe wa Shidea, Putoleme Languse Mulopwe wa Edipito, Keleopatele I Mulopwe-Mukaji wa Edipito kadi Mwanā Mulopwe wa Shidea, Akutusa ne Tyibilusa Balopwe Bambikavu ba Loma, ne Zenobia Mulopwe Mukaji wa Palamyra. Bulwi pa kwenda kufwena ku mfulo yabo, Alemanye ya Kinazi, kikonge kya mizo ya Kikoministe, Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika, Kitango kya Mizo, ne Kitango kya Bumo bwa Mizo nabo abatwela’mo. Mfulo i kanketenkete kekayukilwe nansha na kimo kya mu bino bitango bya politike. Mwikeulu wa Yehova wālombwele buno bupolofeto busangaja kudi Danyele kintu kya myaka 2500 kunyuma.—Danyele, shapita 11.

² Bine, Danyele wāsangele mpata pa kwivwana mwikeulu umusokwela kamo ne kamo myanda ya mfika ya bano balopwe babidi bakāya kumeso! Uno mwanda ulomba ne batwe netu kuta’ko mutyima, mwanda kufwila kubikala kwa bano balopwe babidi kukilunguluka ne mu ano etu mafuku. Kumona muswelo ulombola nsekununi kufikidila kwa kipindi kibajinji kya buno bupolofeto kukakomeja lwitabijo lwetu ne kikulupiji kyetu amba ne kipindi kyabo kya mfulo kine’nka kufikidila’kyo. Kuta mutyima ku buno bupolofeto kuketupa kitōkeji kya kuyuka i pepi poketudi mu kulunguluka kwa kitatyi. Kadi kukaningisha kusumininwa kotusumininwe  kuleka kwikuja mu bulwi, koku twilaija na kitūkijetyima Leza mwine etulwile. (Mitōto 146:3, 5) Nanshi tutejei na katentekeji byobanena Danyele kudi mwikeulu wa Yehova.

LUMA NA BULOPWE BWA NGIDIKI

3. Mwikeulu wākweshe ani “mu mwaka umbajinji wa Dadiusa mwine Mede”?

³ “Kabidi ami nami,” ye mwikeulu wādi unena, “mu mwaka umbajinji wa Dadiusa mwine Mede’wa [539/538 K.K.K.]; naimana kumukwasha ne kumukomeja.” (Danyele 11:1) Dadiusa wādi ke mufwe kala, ino mwikeulu wātela kubikala kwandi bu ngalwilo ya musapu wa bupolofeto. Uno ye mulopwe wāsoñenye kutambija Danyele mu mutá wa bantambo. Wāeleja ne lubila amba bantu bandi bonso bafwaninwe kutyina Leza wa Danyele. (Danyele 6:21-27) Inoko, uno wāimaninwe na mwikeulu kumukwasha ke Dadiusapo mwine Mede, i Mikaele mwingidi nandi—mfumu wa bantu ba muzo wa Danyele. (Dingakanya na Danyele 10:12-14.) Mwikeulu wa Leza wākweshe’ko Mikaele paādi wikonda na demona mfumu wa Mede-Peleshia.

4, 5. Balopwe baná ba Peleshia bālailwe i bāni?

⁴ Mwikeulu wa Leza wābweja’ko amba: “Talangapo bidi kukekala monka balopwe basatu mu Peleshia; ino wa buná ukatabuka bonso bakwabo bupeta; kabidi pa kukomejibwa mwanda wa bupeta bwandi ukakolomona bonsololo pa bulopwe bwa Ngidiki.” (Danyele 11:2) Bano balopwe ba Peleshia i bāni?

⁵ Balopwe basatu babajinji i ba Shilusa Mukatampe, Kambize II, ne Dadiusa I. Baladiya (padi ye musompodi wa bulopwe utelwa bu Ngaumata) wābikele’nka makweji asamba-abidi, o mwanda bupolofeto kebubadile’mopo bulopwe bwandi bwīpi. Mu 490 K.K.K., Dadiusa I, mulopwe wa busatu, wātompa kutamba Ngidiki musunsa wa bubidi. Inoko bene Peleshia bāpalakanibwa pa Malatoni, bētolela mu Azia Minele. Nansha byēteakenye Dadiusa biyampe kukatamba Ngidiki divita, kābwenye’byopo, wāfwa kupwa kwa myaka iná. Wāshila’byo mwanandi mpingakani Zelekishishi I, mulopwe “wa buná.” Uno ye aye Ahaswelusa wāsongele Eseta.—Eseta 1:1; 2:15-17.

6, 7. (a) Mulopwe wa buná wākolomwene “bonsololo pa bulopwe bwa Ngidiki” muswelo’ka? (b) Kukolomoka kwa Zelekishishi na bulwi bwa kutamba Bangidiki kwāfudile namani?

 ⁶ Zelekishishi I na bubine wākolomwene “bonsololo pa bulopwe bwa Ngidiki,” ko kunena’mba ba mu tutanda twādi mu bwanapabo twa mu bulopwe bwa Ngidiki tonso kikonge. Dibuku dimo (The Medes and Persians—Conquerors and Diplomats) dinena’mba: “Zelekishishi pa kukankamikwa na twa mu kunwi twa kwisakila bikatakata, wākolomoka na bulwi bwa panshi ne bwa pa mema.” Hérodote mulembi wa mānga Mungidiki wa mu myaka katwa ka butano K.K.K., usonekele amba “kutambañana konso kotuyukile i kutupu kudingakene na kuno.” Bilembwa byandi binena amba bashidika ba pa mema “bāfikile abo bonso pa bungi bwa bantu 517 610. Kibalwa kya basola ba lwa panshi kyādi kya bantu 1 700 000; kya bakandile pa tubalwe 80 000; kutentekela’po ne Balabu bādi bekila pa bangamedia, ne bene Libi bādi balwa na makalo, bonangila ku 20 000. Ko kunena amba, abo bonso pamo, bibumbo bya lwa panshi ne bya pa mema bādi bantu 2 317 610.”

⁷ Zelekishishi I papo ukanina’nka kutambula bushindañani, wākunkula kyandi kibumbo kikatampe kakalu na Ngidiki mu 480 K.K.K. Abo Bangidiki bakikalakala pa Telemopile, bene Peleshia bēbabotokela, bāsala Atene. Ino pa Salamise, bāshindwa bya malwa. Bushindañani bukwabo bwa Bangidiki i bobāshindañene pa Palatea, mu 479 K.K.K. Mu balopwe bonso basamba-babidi bāpigakenine Zelekishishi pa lupona lwa Umbikalo wa Peleshia mu myaka 143 yālondele’po, kemudipo nansha umo wātambile Ngidiki bulwi. Ino myaka’ya kwākolomoka mulopwe mukomokomo mu Ngidiki.

BULOPWE BUKATAMPE BUBAKALAÑANIBWA PANÁ

8. “Mulopwe mukomokomo byamwiko” wāimene i mulopwe’ka, ne wāfikile namani pa kubikala “bufumu bukatakata”?

⁸ “Mulopwe mukomokomo byamwiko ukemana ukalelanga ne bufumu bukatakata ne kulonga mwendele kiswa-mutyima kyandi,” ye mwikeulu wādi unena. (Danyele 11:3) Mu  336 K.K.K., Alekizandele, nsongwalume wa myaka makumi abidi ‘wāimana’ ke mulopwe wa Masedonya. Ke “mulopwe mukomokomo byamwiko”—Alekizandele Mukatampe. Pa kulonda nkuku yākutyile shandi Fidipa II, wāsela mapolovenshi a Peleshia pa Bukata bwa Kutunduka. Bantu bandi 47000 bātabuka munonga wa Ufalete ne wa Tigele, bāpampaija bibumbo bya Dadiusa III bya bantu 250000 pa Gaugamela. Pa kino, Dadiusa nseke ya nkonka ya bene-bulopwe bwa Peleshia wānyema, ko kwipaibwa wāipaibwa. Ngidiki papo wāikala ke umbikalo wa ntanda, Alekizandele ‘wālela bufumu bukatakata, kalonga’nka mwendele kiswa-mutyima kyandi.’

9, 10. I muswelo’ka wāfikidile bupolofeto bwa amba bulopwe bwa Alekizandele kebukendapo ku lutundu lwandi?

⁹ Bulopwe bwa Alekizandele pa ntanda yonso kebwādipo bwa kwija, mwanda mwikeulu wa Leza wābwejeje’ko amba: “Pa kukemanako bulopwe bwandi bukatyumunwa, ne kukalañanibwa dya ku mvula iná ya mūlu; ino [ke ku lutundupo lwa]ndi, ehe, nansha mungya bufumu bwandi bwalela; mwanda bulopwe bwandi bukatukunwa, ke bwa bakwabo ne bene bano’ba kulundako.” (Danyele 11:4) Alekizandele wādi kabwenye nansha myaka 33 mine, enka na mu kukopa kwa diso, wāpitulwa na misongo mu Babiloni mu 323 K.K.K.

¹⁰ Umbikalo mukatampe wa Alekizandele kewāshelepo ku ‘lutundu lwandi.’ Mwanabo Fidipa III Alideusa wābikala, ino kākibwanya nansha myaka isamba-ibidi, wāipaibwa mu 317 K.K.K., mungya kusaka kwa Olempiasa, inandya Alekizandele. Alekizandele IV, mwanā Alekizandele, wābikala kutūla ne mu 311 K.K.K. mwāmwipaile Kasandele, umo wa mu bamudyavita baná ba shandi. Helakele, mwana wa kamabula wa Alekizandele wākimba kubikala mu dijina dya shandi, ino wāipaibwa mu 309 K.K.K. Ko kujika musuku wa Alekizandele wājika, “bulopwe bwandi” bwāshetuka ku kisaka kyandi.

11. Bulopwe bwa Alekizandele bwāikele namani “kukalañanibwa dya ku mvula iná ya mūlu”?

¹¹ Kinondanonda na lufu lwa Alekizandele, bulopwe bwandi bwāikala “kukalañanibwa dya ku mvula iná.” Bamudyavita bandi  bavule bēlwa abo bene na bene kobādi bafwila mwaba. Mudyavita Antigonusa I wa diso dimo wāsaka kusela umbikalo onso wa Alekizandele bu wandi. Ino wāipaibwa mu bulwi bwa pa Ipisusa mu Fidya. Mu mwaka wa 301 K.K.K., bamudyavita baná ba Alekizandele bābikala mwaba mukatakata wānekenye mfumwabo. Kasandele wābikala pa Masedonya ne Ngidiki. Lishimake wāludika Azia Minele ne Talase. Seleususa I Nikatolo wēpapila Mesopotemya ne Shidea. Ebiya Putoleme Languse wāyata Edipito ne Paleshitina. Bupolofeto bwāfikidila byabine, umbikalo mukatampe wa Alekizandele wākalañanibwa mu malopwe aná a Bungidiki.

BALOPWE BABIDI BADI MU MFIKA ABAMWEKA

12, 13. (a) Malopwe aná a Bungidiki ātyepejibwe namani ke abidi? (b) I musuku’ka wa bene-bulopwe wāshimikile Seleususa mu Shidea?

¹² Kasandele wābikele’tu myaka mityetye wāfwa, mu 285 K.K.K., Lishimake wāyata kipindi kya mu Bulaya kya Umbikalo wa Ngidiki. Mu 281 K.K.K., Lishimake wāipaibwa mu bulwi bobēlwile na Seleususa I Nikatolo, wāshila Seleususa kyaba kya kubikala pa bipindi bine bikatampe bya myaba ya Azia. Antigonusa II Ngonatase, munkana wa umo wa mu bamudyavita ba Alekizandele wātentama pa lupona lwa Masedonya mu 276 K.K.K. Mwenda myaka, Masedonya wāikala ke bulolo bwa Loma, ino mu 146 K.K.K wāfula ke polovenshi ya Loma.

¹³ Enka malopwe abidi mu aná a Bungidiki o āshele na ntumbo—bwa Seleususa I Nikatolo ne bwa Putoleme Languse. Seleususa wābikika musuku wa bene-bulopwe bene Seleususa mu Shidea. Mu bibundi byaāshimikile mubadilwa Antyioka—mwipata mupya mwa Shidea—ne Seleusea, kyabu kya byombo. Mutumibwa Polo wāfundije mwenda myaka mu Antyioka, mwine mwāshilwile kutelwa balondi ba Yesu bu  bene Kidishitu. (Bilongwa 11:25, 26; 13:1-4) Mu 281 K.K.K., Seleususa wāipaibwa, ino kisaka kyandi kya bene-bulopwe kyābikala kufika ne mu 64 K.K.K. pāile Nganeusa Pompei Mudyavita wa Loma kutūla Shidea bu polovenshi ya Loma.

14. I kitatyi’ka kyāshimikilwe musuku wa bene-bulopwe bene Putoleme mu Edipito?

¹⁴ Bulopwe bwāijije bininge mu malopwe onso aná a Bungidiki i bwa Putoleme Languse, wādi witwa ne bu Putoleme I, wāyete kitenta kya bu mulopwe mu 305 K.K.K. Kisaka kya  bene-bulopwe ba ku musuku wa Putoleme kyaābikikile kyāendelele na kubikala pa Edipito kufika ne pokyākwetwe na bene Loma mu 30 K.K.K.

15. I balopwe’ka babidi bakomo bālupukile mu malopwe aná a Bungidiki, ne i bulwi’ka bobāshilwile?

¹⁵ Enka namino ku malopwe aná a Bungidiki kwālupuka balopwe babidi bakomo—ba Seleususa I Nikatolo wa Shidea ne Putoleme I wa Edipito. Bano balopwe babidi bo bāshilwile luma lwa zenzeka lwa “mulopwe wa kungala” ne “mulopwe  wa kunshi,” lutelelwe mu Danyele shapita 11. Mwikeulu wa Leza kātelelepo majina a bano balopwe, mwanda majina ne mizo ya bano balopwe babidi yādi ya kushinta mu bula bwa tutwa twa myaka. Mwikeulu wāleka’nka ne kutela kamo ne kamo tumyanda twakubulwa mvubu, wātela’nka balopwe ne binkumenkume byādi bya kutenga ku bwabo bulwi.

BULWI BUBASHILULA

16. (a) Balopwe babidi bādi kungala ne kunshi kwa bāni? (b) I balopwe’ka babajinji bābikele bu “mulopwe wa kungala” ne “mulopwe wa kunshi”?

¹⁶ Ivwana! Mwikeulu wa Yehova ushintulula ngalwilo ya buno bulwi bukomokomo amba: “Mulopwe wa kunshi ukakoma ne umo wa ku bamfumu bandi [ba Alekizandele] kadi; kabidi aye [mulopwe wa kungala] ukamutabuka bukomo, ukekala na bufumu; ino bufumu bwandi bukekalanga bufumu bukatakata.” (Danyele 11:5) Mitelelo “mulopwe wa kungala” ne “mulopwe wa kunshi” ifunkila pa balopwe babidi, wa kungala ne wa kunshi, ba ntanda ya bantu ba muzo wa Danyele, bādi penepa ke bakūlwe mu bupika bwa Babiloni, ke bājokejibwe mu yabo ntanda ya Yuda. “Mulopwe wa kunshi” umbajinji i Putoleme I wa Edipito. Umo mu bamudyavita ba Alekizandele wātabukile Putoleme I bukomo, wābikala “bufumu bukatakata,” i Seleususa I Nikatolo Mulopwe wa Shidea. Ye aye wāyete kitenta kya bu “mulopwe wa kungala.”

17. Pāshilwile bulwi bwa mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi, ntanda ya Yuda yādi mibikalwe na ani?

¹⁷ Pāshilwile bulwi, ntanda ya Yuda yādi ibikelwe na mulopwe wa kunshi. Tamba kubwipi kwa mu 320 K.K.K., Putoleme I wāityija Bayuda kwiya kwikala bibundi mu Edipito. Bayuda bādi mu Alekesandala bāvula, Putoleme wāshimikidila’mo njibo ya mabuku mitumbe. Bayuda ba mu Yuda bāshala babikalwe na Edipito wa Putoleme, mulopwe wa kunshi, kutūla ne mu 198 K.K.K.

18, 19. Mwenda myaka, i muswelo’ka wāfikile balopwe bādi mu mfika pa kusamba “kipwano” kya kwiabila mu luketo?

 ¹⁸ Pa bano balopwe babidi, mwikeulu wālaile amba: “Byobiya pa mfulo ya myaka bakebambakanya pamo; penepo mwan[ā m]ulopwe mwana-mukaji wa kunshi ukāya ku mulopwe wa kungala’wa kulonga kipwano; inoko kakalamapo bukomo bwa kuboko kwandi; nansha aye [mulopwe wa kunshi] kukemanijapo mpikila, nansha kuboko kwandi [kwa mulopwe wa kungala] kwine; ino nanshi [mwanā mulopwe] ukapanwa, aye ne boba bamuletele, ne yewa wamubutwile, ne yewa wamukomeje mu byobya b[itatyi]’bya.” (Danyele 11:6) Lelo bino byāfikidile muswelo’ka?

¹⁹ Bupolofeto kebwākumwinepo kudi Antiokusa I, mwana kadi mpingakani wa Seleususa I Nikatolo, mwanda kālwilepo divita disumanane na mulopwe wa kunshi. Ino Antiokusa II wāmupingakenine ye wālwile divita dya zenzeka na Putoleme II, mwanā Putoleme I. Antiokusa II ye wādi mulopwe wa kungala, Putoleme II mulopwe wa kunshi. Antiokusa II wāsongele Laodise, wābutula nandi mwana wa dijina dya bu Seleususa II, Putoleme II nandi papo mubutule mwana mwana-mukaji utelwa dya bu Belenise. Mu 250 K.K.K., bano balopwe babidi bāsamba “kipwano” kya kwiabila mu luketo (kamo pa kamo). Antiokusa II pa kufuta mfutwa ya kino kipwano, wālubula mukajandi Laodise, wāsonga Belenise ‘mwanā mulopwe mwana-mukaji wa kunshi.’ Wābutula na Belenise mwana mwana-mulume wāikele ke mpyana wa lupona lwa Shidea pa kyaba kya bana ba Laodise.

20. (a) “Kuboko” kwa Belenise kekwāimenepo namani? (b) Lelo Belenise, ne “boba bamuletele” ne yewa “wamukomeje” bākubile namani? (c) I ani wāikele ke mulopwe wa Shidea pāpwile Antiokusa II kujimija “kuboko kwandi” nansha bukomo?

²⁰ “Kuboko” kwa Belenise, nsulo ya bukomo bwādi bumukwasha, i shandi Putoleme II. Shandi pa kufwa mu 246 K.K.K., Belenise kākilaminepo “bukomo bwa kuboko kwandi” pamo na wandi mulume. Antiokusa II wāmupelele, wājokela Laodise, ebiya wātūla wandi mwana bu mpingakani wandi. Ba Belenise ne wandi mwana bāipaibwa, mungya  nkuku yākutyile Laodise. Mobimwekela, ne batulama bene bāile kutwala Belenise ku Shidea kutamba ku Edipito—“boba bamuletele”—nabo bāipailwe kumo. Laodise wāipaya ne Antiokusa II mwine na bulembe, enka namino, ne “kuboko kwandi,” bukomo bwandi, ‘kekwāimanijepo.’ Penepa, shandya Belenise—“yewa wamubutwile”—ne wandi mulume mwine Shidea—“wamukomeje” mu kyaba kityetye—bonso babidi bāfwa. Seleususa II mwanā Laodise wāshala ke mulopwe wa Shidea. Le mulopwe mwine Putoleme wādi wa kulonda’po wādi wa kulonga kika pa bino byonso?

MULOPWE KALUBULA KINONGO KYA KWIPAIBWA KWA KAKA WANDI

21. (a) Lelo uno ‘umo wa ku kamutombo’ ka “miji” ya Belenise i ani, ne ‘wāimene’ muswelo’ka? (b) I muswelo’ka wāile Putoleme III “ne divita, ne kukatwela mu nsakwa ya mulopwe wa kungala’wa” ne kumutādila?

²¹ “Kukatamba mu kamutombo ka miji yandi umo ukemana kupingakana nandi,” ye mwikeulu wādi unena, amba kadi “ukāya ne divita, ne kukatwela mu nsakwa ya mulopwe wa kungala’wa, ne kwibalonga bya kwibalonga ne kunekenya ukanekenya.” (Danyele 11:7) Uno ‘umo wa ku kamutombo’ ka bambutwile ba Belenise belekejibwe na “miji,” i mwanabo mwana-mulume. Shandi pa kufwa, aye ‘wāimana’ bu mulopwe wa kunshi, ke Felo Putoleme III wa Edipito. Wākutyidila nkuku ya kulubula kinongo kya kwipaibwa kwa kaka wandi. Wākatamba “nsakwa ya mulopwe wa kungala’wa” pa kulwa na Seleususa II Mulopwe wa Shidea obātumine kudi Laodise kukepaya Belenise ne wandi mwana. Putoleme III wākwata kipindi kya nsakwa ya Antyioka, wākapwila mpumpu padi Laodise. Kupwa wāenda dya kutunduka mu ntanda ya mulopwe wa kungala, wāsala Babiloni, au shi ke India i kulandala bitupu.

22. I bika byājokele nabyo Putoleme III mu Edipito, ne mwanda waka wēkakile “myaka imoimo kutamba mulopwe wa kungala”?

²² Lelo pālonda bika? Mwikeulu wa Leza witusapwila’mba: “Ukaselela bu-misungi ku Edipito ne baleza babo, ne bankishi  basungululwe babo, pamo na bipungwa biyampe bya ndalama ne nsahabu; kabidi ukeka[k]anga myaka imoimo kutamba mulopwe wa kungala’wa.” (Danyele 11:8) Myaka 200 ne musubu kunyuma, Kambize II Mulopwe wa Peleshia wāshindile Edipito, wāselela kwandi baleza ba Edipito, “bankishi basungululwe babo.” Putoleme III pa kutūta Susa, mwipata mwa kala mwa Peleshia, wāsokola bano baleza, wēbasela “bu-misungi” wāenda nabo ku Edipito. Wāsela ne “bipungwa biyampe bya ndalama ne nsahabu” bivulevule bu bikwatwa bya ku divita. Pa kujokela’ye kwandi kukapwija butomboki bwa mwandi, wēkaka “myaka imoimo kutamba mulopwe wa kungala,” kākimusanshija dikwabo.

MULOPWE WA SHIDEA WAALUJA KIBI KU KIBI

23. Mwanda waka mulopwe wa kungala wētolēle “ku ntanda ya aye mwine” pa kupwa kutwela mu bulopwe bwa mulopwe wa kunshi?

²³ Le mulopwe wa kungala wālongele’po kika? Danyele wālombwelwe amba: “Aye ukatwela mu bulopwe bwa mulopwe wa kunshi, kadi uketolela ku ntanda ya aye mwine.” (Danyele 11:9) Mulopwe wa kungala—Seleususa II Mulopwe wa Shidea—wētolele. Wātwela mu “bulopwe,” mu ntanda ya bene ya mulopwe wa Edipito wa kunshi, ino bāmushinda. Seleususa II ‘wētolela mu ntanda yandi,’ wājokela mu Antyioka, mwipata mwa Shidea mu 242 K.K.K., na bashidika batyetye bāshele ku kibumbo kyandi. Aye pa kufwa, wandi mwana Seleususa III wāmupingakena.

24. (a) I bika byāfikīle Seleususa III? (b) I muswelo’ka wāile Antiokusa III Mulopwe wa Shidea ‘na bavule byamwiko ne kupita monka’ mu ntanda ya mulopwe wa kunshi?

²⁴ I bika byālailwe pa lutundu lwa Seleususa II Mulopwe wa Shidea? Mwikeulu wālombwele Danyele amba: “Kabidi bāna bandi bana-balume bakatamba bulwi, ne kukakongakanya kibumbo kya babulwi bangibangi, bakāya bavule byamwiko ne kupita monka; ino bakajoka ne kulwa, ne kutūla ku nsakwa yandi.” (Danyele 11:10) Kwipaibwa kwa Seleususa III kwākadikija bulopwe bwandi ne myaka isatu mine kubwana mpika. Mwanabo, Antiokusa III, wāmupingakena pa lupona lwa  Shidea. Uno mwanā Seleususa II wākongakanya bibumbo bikatampe bya balwi mwa kukatambila mulopwe wa kunshi, wādi penepa Putoleme IV. Mulopwe wa kungala mupya wa Shidea wālwa na Edipito, wāmunekenya, wākūla kyabu kya Seleusea, polovenshi ya Koele-Shidea, kibundi kya Tyila ne kya Putolemaise, ne bibundi bya kubwipi. Wāpalankanya kibumbo kya Putoleme IV, wākwata ne bibundi bivule bya Yuda. Ku muketeko wa 217 K.K.K., Antiokusa III wātaluka mu Putolemaise kaenda dya kungala, “kutūla ku nsakwa yandi” mu Shidea. Ino kushinta kwādi kekudi pabwipi.

MYANDA IBAFULAMUKA

25. I kwepi kwālwidile ba Putoleme IV na Antiokusa III, ne i bika ‘byāpelwe’ mulopwe wa kunshi wa Edipito “mu dikasa dyandi”?

²⁵ Netu pano tusa kwivwana na katentekeji, pamo bwa Danyele, palaila’ko mwikeulu wa Yehova amba: “Mulopwe wa kunshi ukafuna bulobo byamwiko, ukatamba kulwa nandi, ke na mulopwe wa kungala kadi; byobiya ukatalula kibumbo kikatampe, kadi kibumbo kikamupebwa mu dikasa dyandi.” (Danyele 11:11) Putoleme IV, mulopwe wa kunshi, wāenda kungala na bashidika 75 000 kukalwa na walwana nandi. Antiokusa III, Mulopwe wa kungala wa Shidea, wātetula “kibumbo kikatampe” kya bantu 68 000 kukalwa nandi. Ino “kibumbo” ‘kyāpebwa mu dikasa’ dya mulopwe wa kunshi mu bulwi bwālwilwe pa kibundi kya Rafia kya ku mbadi, kubwipi’tu na mukalo na Edipito.

26. (a) Le i ‘kibumbo’ka’ kyobāfundwile kudi mulopwe wa kunshi mu bulwi bwa pa Rafia, ne i bika byobāumvwañene mu kipwano kyobāsambile pantu’pa? (b) I kika kinenenwa amba Putoleme IV ‘kānekenyepo nansha byaādi na bukomo’? (c) I ani wābikele ke mulopwe mukwabo wa kunshi?

²⁶ Bupolofeto bukyendelela amba: “Penepo kibumbo kikafundulwa, ne mutyima wandi ukazunzulwa; ino ukaponeja panshi ba ntanda ne miseke; inoko aye kakanekenyapo mhm, [nansha byadi na bukomo].” (Danyele 11:12) Putoleme IV, mulopwe wa kunshi, ‘wākafundwile’ bashidika 10 000 ba lwa panshi bene Shidea na kwibepaya, ne ba pa tubalwe 300, wāsela ne bakutwa 4 000. Penepa balopwe bāsamba kipwano,  Antiokusa III wāshala na kyandi kyabu kya Shidea kya mu Seleusea ino wājimija Fenisea ne Koele-Shidea. Pa buno bushindañani, mutyima wa mulopwe wa kunshi wa Edipito ‘wēzunzula,’ wēzunzwila nakampata Yehova. Yuda wāshala mubikalwe na Putoleme IV. Inoko ‘kānekenyepo nansha byaādi na bukomo’ mwanda kālondelelepo bushindañani bwandi pa mulopwe wa kungala wa Shidea. Putoleme IV, pa kyaba kya kulondelela, wājokela’ko ku būmi bwandi bwa byabulongelonge, wandi mwana wa myaka itano, Putoleme V, wābikala ke mulopwe mukwabo wa kunshi myaka mityetye kumeso kwa Antiokusa III kufwa.

KEYEKEYE WETOLE

27. Lelo mulopwe wa kungala wētolele namani “pa mfulo ya byaba” kukūla myaba yāmuyete Edipito?

²⁷ Antiokusa III, na bwandi bukeyekeye wāpelwe dijina dya bu Antiokusa Mukatampe. Mwikeulu unena pangala pandi amba: “Mulopwe wa kungala uketola, ne kutalula kibumbo kitabukile bukatampe na kya kala’kya; kabidi ukāya pa mfulo ya byaba, ke myaka kadi, ne divita dikatampe, ne biyampe bya ntanda ne ntanda.” (Danyele 11:13) Bino “byaba” i myaka 16 pakwabo ne kupita ya pa kupwa kwa bene Edipito kutyumuna bene Shidea pa Rafia. Pāikele mwanuke Putoleme V ke mulopwe wa kunshi, Antiokusa III wātalukile na “kibumbo kitabukile bukatampe na kya kala’kya” kakakūla myaba yandi yāmuyete mulopwe wa kunshi wa Edipito. Penepa, wālunga bibumbo byandi kudi Fidipa V, Mulopwe wa Masedonya.

28. I makambakano’ka ādi na mulopwe nkasampe wa kunshi?

²⁸ Mulopwe wa kunshi nandi wādi na makambakano mu bulopwe bwandi. Mwanda mwikeulu wānene amba: “Mu byobya byaba bangibangi bakemanina mulopwe wa kunshi.” (Danyele 11:14a) I bine, bangibangi bāikele ‘kwimanina mulopwe wa kunshi.’ Mulopwe nkasampe wa kunshi wātanwa na makambakano mavule mwandi mu Edipito, kutentekela’po ne a kulwibwa na bibumbo bya Antiokusa III ne Masedonya mwine wa kumukūkila. Pa mwanda wa Angatokele, mulami wandi wābikele mu dyandi dijina, wāmwesheshe malwa bene  Edipito, bavule bātomboka. Mwikeulu wābwejeje’ko amba: “Ne bāna ba bingojila umbukata mwa bantu bobe, baketalula abo bene kufikija kimonwa’kya; ino bakapona.” (Danyele 11:14b) Enka ne bamo mu bantu ba muzo wa Danyele bāikele ke “bāna ba bingojila,” bantomboki. Ino “kimonwa” kyo-kyonso, kyādi kimona Bayuda ba owa muswelo bu yo mfulo ya kubikala kwa Bajentaila mu yabo ntanda kyādi kya bubela, kya ‘kwibaponeja.’

29, 30. (a) “Bibumbo bya kunshi” byāshindilwe namani na ba kungala bāile kwibitamba? (b) Mulopwe wa kungala wābwenye namani kwimana “mu ntanda miyampe’ya”?

²⁹ Mwikeulu wa Yehova wālaile kadi amba: “Mulopwe wa kungala ukāya kulonga mabunda, ne kuyata kibundi kya nsakwa miyampe; ino bibumbo bya kunshi kebikemaninapo, nansha bantu bandi batongwe, nansha bukomo bwine bwa kwimanina kutupu’bo, nansha butyetye. Poso’nka aye ukamutamba ye ukalonga mungya kiswa-mutyima wandi, ne muntu mwine, nansha umo ukemana kumeso andi; penepo ukemana mu ntanda miyampe’ya, kadi mu dikasa dyandi mukekalanga kyonakanya.”—Danyele 11:15, 16.

³⁰ Bibumbo bya balwi bya Putoleme V, “bibumbo bya kunshi,” byāshindilwe na ba kungala bāile kwibitamba. Pa Panease (Kesalea Fidipai) Antiokusa III wātweja Mudyavita Shikopase ne bana-balume 10 000 basañunwe, “bantu bandi batongwe,” mu Shidona, “kibundi kya nsakwa.” Ponka’pa Antiokusa III ‘wālonga’po mabunda,’ wākwata kyabu kya Fenisea mu 198 K.K.K. Wālonga “mungya kiswa-mutyima” kyandi mwanda bibumbo bya balwi bya mulopwe wa kunshi wa Edipito byākomenwe kwimana kudi aye. Penepo Antiokusa III wātamba Yelusalema, mwipata mwa “ntanda miyampe,” ke Yuda kadi. Mu 198 K.K.K., ba Yelusalema ne Yuda bādi babikelwe na mulopwe wa kunshi wa Edipito bāalamuka ke ba mulopwe wa kungala wa Shidea. Ko kwimana Antiokusa III, mulopwe wa kungala, ‘wāimana mu ntanda miyampe’ya.’ ‘Mu dikasa dyandi mwāikala kyonakanya’ kya kukubija bonso bādi balwa na Bayuda ne bene Edipito. Lelo i myaka inga yādi ya kulonga mulopwe wa kungala kiswa-mutyima kyandi?

 LOMA WATYINYE KEYEKEYE

31, 32. Mwanda waka mulopwe wa kungala wāfudile ku kwiya na ‘bishima bya kwiabila mu luketo’ bya kumvwañana na mulopwe wa kunshi?

³¹ Mwikeulu wa Yehova witupa kino kilondololwa’mba: “[Mulopwe wa kungala] ukatadīja mpala yandi kwiya na bukomo bwa bulopwe bwandi bonsololo, ne [bishima bya kwiabila mu luketo] nandi pamo; kabidi ukalonga kiswa-mutyima wandi; penepo ukamupa mwana mwana-mukaji wa bana-bakaji, kumuboleja; ino nanshi [mwana mwana-mukaji] kakemanapo, nansha kwikala [nyeke wan]di.”—Danyele 11:17.

³² Antiokusa III, mulopwe wa kungala, ‘wātadidije mpala yandi’ ku kubikala Edipito “na bukomo bwa bulopwe bwandi bonsololo.” Ino wāfula ku kulupula ‘bishima bya kwiabila mu luketo,’ bya kumvwañana na Putoleme V, mulopwe wa kunshi. Antiokusa III wāshinta nkuku yandi mungya byālombele Loma. Mwanda pobāile, aye ne Mulopwe Fidipa V wa Masedonya, kukatamba mulopwe kimengemenge wa Edipito amba bamuyate myaba yandi, balami ba Putoleme V bāikele kwabija Loma. Loma pa kumona amba i mukenga wa kubaija ntanda yaādi ubikele, po pene wālombola dikanda dyandi.

33. (a) Bishima bya kumvwañana kwa ba Antiokusa III ne Putoleme V, byādi bishima’ka? (b) Busongi bwēsongele ba Keleopata I na Putoleme V bwādi na kitungo’ka, ne i kika kinenenwa amba yoya nkuku yākankelwe?

³³ Antiokusa III pa kutyinibwa na Loma, wāenda kwa mulopwe wa kunshi na bishima bya kumvwañana. Pa kyaba kya kwaluja myaba ya koku ne koku yaāselele, mwādi musakila Loma, aye wākuta nkuku ya kutentwila’yo pa mutwe wa wandi mwana Keleopata I—mwana “mwana-mukaji wa bana-bakaji”—na kusongeja’ye kudi Putoleme V. Mu mapolovenshi ādi a kupa uno lolo bu kitundu mubadilwa ne Yuda, “ntanda miyampe.” Inoko pa kusongeja’ye mu 193 K.K.K., mulopwe wa Shidea kākileka ano mapolovenshi ende kwa Putoleme V. Buno bwādi busongi bwa politike, bwa kusakila Edipito eshingile Shidea. Ino kino kitumba kyākankalwa, mwanda Keleopata I kākyendelelepo na ‘kwikala nyeke wandi,’ wālamata ku mutamba wa wandi mulume. Divita dya  Antiokusa III na bene Loma pa kutamba, Edipito wālamata ku mutamba wa Loma.

34, 35. (a) “Bisanga” byāalamwinine’ko mulopwe wa kungala mpala yandi byādi bisanga’ka? (b) Loma wāpwijije namani “mutōnko” wāmutukile mulopwe wa kungala? (c) Antiokusa III wāfwile namani, ne i ani wābikele ke mulopwe mukwabo wa kungala?

³⁴ Mwikeulu, pa kwisambila pa kuseluka kwa mulopwe wa kungala, wābwejeje’ko amba: “Ebiya kulondako, [Antiokusa III] ukālamwina mpala yandi ku bisanga, kadi ukayata bingibingi; ino [Loma] mfumu’wa ukapwija mutōnko pādi [aye mwine Loma]; eyo, pakwabo napo [Loma] ukālamwija mutōnko wa [Antiokusa III] aye mwine pādi. Penepo [Antiokusa III] ukālamwina mpala yandi dya ku masakwa a ntanda ya aye mwine; inoko ukakukala, ne kupona ukapona, ne kukatanwapo mpika.”—Danyele 11:18, 19.

³⁵ “Bisanga” bitelelwe pano i bya Masedonya, bya Ngidiki, ne bya Azia Minele. Divita pa kutamba mu Ngidiki mu 192 K.K.K., Antiokusa III wāongolwa, wāiya mu Ngidiki. Loma wākatambañana divita kimwesha pa kufitwa mutyima mwanda wa mulopwe wa Shidea wādi ulonga bukomo bwa kukwatyila’ko myaba mikwabo. Ino pa Telemopile, bāmushinda kudi Loma. Kintu kya mwaka pa kupwa kutyumunwa pa Manyezia mu 190 K.K.K., wākusa bintu byonso mu Ngidiki, mu Azia Minele ne mu bifuko bya kushika kwa Ngulu ya Taulusa. Loma wātunga kibabwe kya bintu bivule, wābikala ne kubikala pa mulopwe wa kungala wa Shidea. Antiokusa III pa kulupuka mu Ngidiki ne mu Azia Minele, wājimija kisengele byombo byandi bya bulwi byonso, ‘wāalamwina mpala yandi dya ku masakwa a ntanda ya aye mwine,’ ku Shidea. Bene Loma ‘bāmwalwija mutonko waēbatukile.’ Antiokusa III wāfwa mu 187 K.K.K., paādi ukimba kutūta tempelo ya Elimaise, mu Peleshia. Enka namino, ‘wāpona’ mu lufu, bāmupingakena kudi Seleususa IV, mulopwe mukwabo wa kungala.

BULWI BUKYENDELELA

36. (a) I bukomo’ka bwālongele mulopwe wa kunshi bwa kusaka kwendelela na bulwi, ino wāfula kwepi? (b) Lelo Seleususa IV wāponene namani, ne i ani wāmupingakenine?

³⁶ Putoleme V, mulopwe wa kunshi, wātompa kuyata mapolovenshi  ādi a kumupebwa bu kitundu kya Keleopata, ino bulembe bwāmupwa makanda. Bāmupingakena kudi Putoleme VI. Lelo Seleususa IV nandi? Eyo, nandi wābudilwe lupeto lwa kufuta kibabwe kya bintu bivule byāmutungile Loma, wātuma Heliodolo wandi mulami wa kibīko kukasela bupeta bwādi bunenwe kulamibwa mu tempelo ya mu Yelusalema. Heliodolo byaādi kala wabila lupona, wāipaya Seleususa IV. Inoko, ba Eumenese Mulopwe wa Pengamume ne mwanabo Ataluse bābikika Antiokusa IV mwanabo na mulopwe wāipailwe.

37. (a) Le Antiokusa IV wātompele namani kwilombola bu nkomonkomo kupita Yehova Leza? (b) Kusubijibwa kwa tempelo ya mu Yelusalema na Antiokusa IV kwāfikije bantu ku bika?

³⁷ Antiokusa IV, mulopwe mupya wa kungala, wādi ukimba kwilombola bu nkomonkomo kupita Leza na kusaka kutukija mpangiko ya butōtyi bwa Yehova. Mwanda wa kupunika Yehova, wāfikijija tempelo ya mu Yelusalema ke ya Zeuse, utelwa ne bu Yupita. Mu Kweji 12, 167 K.K.K., kilambwilo kya bajentaila kyāshimikwa peulu pa kilambwilo kikatampe kya mu kipango kya tempelo kyādi kyelelwa’po difuku ne difuku byakwela bisokwe kudi Yehova. Kupwa kwa mafuku dikumi, kitapwa kyāelwa kudi Zeuse pa kilambwilo kya bajentaila. Kuno kusubijibwa kwākolomona butomboki bwa Bayuda mu bwendeji bwa Bamakabe. Antiokusa IV wālwa nabo myaka isatu mituntulu. Mu 164 K.K.K., pa kivulukilo kya kusubijibwa, Yuda Makabe wāfikijija dipya tempelo kudi Yehova, wāshilula ne Hanuka, masobo a kufikijija.—Yoano 10:22.

38. Kubikala kwa Bamakabe kwāpwile namani?

³⁸ Bamakabe padi bāsambile kipwano na Loma mu 161 K.K.K., bāshimika ne bulopwe mu 104 K.K.K. Ino kwisusa kwabo na mulopwe wa kungala wa Shidea kupwa’ko mpika. Ku mfulo, Loma wāitwa kwiya kukalañanya ñuma. Nganeusa Pompei Mudyavita wa Loma, kupwa kwa makweji asatu a kasāla, wākwata Yelusalema mu 63 K.K.K. Mu 39 K.K.K., Kitango kya Mikendi kya Loma kyātonga Heloda—mwine Edoma—bu  mulopwe wa Yuda. Aye pa kukwata Yelusalema mu 37 K.K.K., kubikala kwa Bamakabe kwāpwididila.

39. I kamweno’ka kowamwena mu busantaudi bwa Danyele 11:1-19?

³⁹ Bine, kumona mwāfikidile kipindi kibajinji kya bupolofeto bwa balopwe babidi bādi belwa bulwi kusangaja mpata! I kyabine, kutala mu mānga ya kubwipi kwa myaka 500 tamba musapu wa bupolofeto usapwilwa Danyele, mwa kuyukila balopwe bābikele bu mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi i kintu kileta nsangaji mpata! Inoko, matanda a kibikelo a bano balopwe babidi ashintanga mu kwenda kulunguluka kwa bulwi kufika ne mu myaka yātyimpile Yesu Kidishitu lwayo lwandi pano panshi kutūla ne mu ano etu mafuku. Shi tukwatañanye myanda ya mwendela mānga na bipindi bikatampe bisokwedilwe patōka mu buno bupolofeto, tukayuka bano balopwe babidi belwa.

LE UBAJINGULULA BIKA?

• I misuku’ka ibidi ya balopwe bakomo bākolomokele mu malopwe a Bungidiki, ne i bulwi’ka bobāshilwile kulwa?

• Lelo balopwe babidi bātwelele namani mu “kipwano” kya kwiabila mu luketo pamo na mwālaile Danyele 11:6?

• Bulwi bwāendelele namani pa bukata bwa

ba Seleususa II ne Putoleme III (Danyele 11:7-9)?

ba Antiokusa III ne Putoleme IV (Danyele 11:10-12)?

ba Antiokusa III ne Putoleme V (Danyele 11:13-16)?

• I kitungo’ka kyēsongēle ba Keleopata I na Putoleme V, ne mwanda waka nkuku’ya yākankelwe (Danyele 11:17-19)?

• I kamweno’ka kowamwena mu kuta mutyima ku Danyele 11:1-19?

[Bipangujo bya Kifundwa]

 [Tabulo/Bifwatulo pa paje 228]

BALOPWE BA MU DANYELE 11:5-19

Mulopwe Mulopwe

wa Kungala wa Kunshi

Danyele 11:5 Seleususa I Nikatolo Putoleme I

Danyele 11:6 Antionkusa II Putoleme II

(mukaja Laodise) (mwanandi Belenise)

Danyele 11:7-9 Seleususa II Putoleme III

Danyele 11:10-12 Antionkusa III Putoleme IV

Danyele 11:13-19 Antionkusa III Putoleme V

(mwanandi Keleopata I) Mpingakani:

Bampingakani: Putoleme VI

Seleususa IV ne

Antionkusa IV

[Kifwatulo]

Kityele kilombola Putoleme II ne mukajandi

[Kifwatulo]

Seleususa I Nikatolo

[Kifwatulo]

Antiokusa III

[Kifwatulo]

Putoleme VI

[Kifwatulo]

Putoleme III ne bampingakani bandi bāubakile ino tempelo ya Holusa ku Idufu, mu Edipito wa Peulu

[Kalata/Bifwatulo pa paje 216, 217]

(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)

Mutelelo “mulopwe wa kungala” ne “mulopwe wa kunshi” ufunkila pa balopwe bādi yeu kungala au kunshi kwa ntanda ya bantu ba muzo wa Danyele

MASEDONYA

NGIDIKI

AZIA MINELE

ISALELA

DIBYA (LIBI)

EDIPITO

EFIOPYA

SHIDEA

Babiloni

ALABIA

[Kifwatulo]

Putoleme II

[Kifwatulo]

Antiokusa Mukatampe

[Kifwatulo]

Kipapo kya dibwe kya mbila yāelelwe na Antiokusa Mukatampe

[Kifwatulo]

Kityele pafwatwilwe Putoleme V

[Kifwatulo]

Kibelo kya Putoleme III, pa Kalanake, mu Edipito

 [Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 210]

[Kifwatulo pa paje 215]

Seleususa I Nikatolo

[Kifwatulo pa paje 218]

Putoleme I