قىسقا عۇمىردى ۇزارتام دەپ شارق ۇرعاندار
«[قۇداي] ٴبارىن ٶز ۋاقىتىندا تاماشا ەتىپ جاراتتى. ول ٴتىپتى ادامنىڭ جۇرەگىنە ماڭگىلىكتى سالدى» (ۋاعىزداۋشى 3:11).
ەجەلدە ٶمىر سۇرگەن سۇلەيمەن پاتشانىڭ بۇل دانا سوزدەرى ادامداردىڭ جۇرەك قالاۋىن ٴدوپ سۋرەتتەيدى. عۇمىرلارى قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا ٵرى ٶلىمنىڭ الدىندا شاراسىز بولعاندىقتان با، ايتەۋىر ادامدار قاشان دا ۇزاق عۇمىردى اڭساعان. تاريحتا ۇزاق عۇمىردىڭ سىرىن ىزدەپ شارق ۇرعانداردىڭ اڭىز-وقيعالارى جەتىپ ارتىلادى.
مىسالى، شۋمەر ەلىنىڭ پاتشاسى گيلگامەش. ونىڭ ٶمىرى جايىندا تالاي تىم اسپەتتەلگەن اڭىز-اڭگىمەلەر بار. «گيلگامەش تۋرالى جىر» اتتى ەڭبەكتە ول ولىمنەن قاشىپ قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەپ، قاۋىپتى ساپارعا اتتاناتىنى باياندالادى. بىراق ول ىزدەگەنىن سول كۇيى تاپپايدى.
زەرتحانادا وتىرعان ورتا عاسىرداعى الحيميك
ب.ز.ب. IV عاسىردا قىتايداعى الحيميكتەر ماڭگىلىك ومىرگە جەتكىزەدى-اۋ دەگەن سيقىرلى سۋسىن جاساماق بولعان. ولار بۇل سۋسىننىڭ قۇرامىنا ازداپ سىناپ پەن كۇشان (مىشياك) قوسقان. كەيبىر قىتاي يمپەراتورلارى وسى سۋسىننان ۋلانىپ كوز جۇمعان دەسەدى. ال ورتا عاسىرداعى ەۋروپادا كەيبىر الحيميكتەر التىن شىرىمەيتىن مەتالل بولعاندىقتان، ول ادامداردىڭ عۇمىرىن ۇزارتا الادى دەپ ويلاعان. سوندىقتان التىندى ادام ٸشىپ-جەپ، قورىتا الاتىنداي كۇيگە جەتكىزۋگە تىرىسقان.
بۇگىندە كەيبىر عالىمدار قارتايۋدىڭ جۇمباعىن شەشە الماي الەك بولۋدا. قانشا عاسىر وتسە دە ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق ادامداردا باسەڭدەگەن جوق. عالىمدار قارتايماۋدىڭ جانە ولمەۋدىڭ جولىن تابۋعا ٵلى دە ٷمىتتى. بىراق بۇل ٷمىت اقتالىپ جاتىر ما؟
قۇداي «ادامنىڭ جۇرەگىنە ماڭگىلىكتى سالدى» (ۋاعىزداۋشى 3:11).
قارتتىقتىڭ سەبەبىن ىزدەۋ جولىندا
ادام جاسۋشاسىن زەرتتەيتىن عالىمدار قارتايۋ مەن ٶلىمنىڭ 300 دەن اسا ٴتۇرلى سەبەبىن كەلتىرەدى. سوڭعى جىلدارى عالىمدار زەرتحانادا جانۋار مەن ادام جاسۋشالارىنىڭ ٶمىرىن ۇزارتا العان. بۇل جەتىستىكتى بىلگەن كەيبىر باي ادامدار عالىمدارعا قارجىلاي قولداۋ كورسەتىپ، ٶلىمنىڭ سەبەبىن انىقتاۋلارىنا جاعداي جاساعان. بۇل زەرتتەۋلەر قانداي ناتيجە اكەلدى؟
قارتتىقتى كەرى قايتارۋ. كەيبىر عالىمدار قارتتىقتىڭ باستى سەبەبى حروموسومانىڭ ۇشىنداعى قالپاقشالاردا، ياعني تەلومەرلەردە جاتىر دەپ پايىمدايدى. جاسۋشالار بولىنگەن كەزدە تەلومەرلەر ونداعى گەنەتيكالىق اقپاراتتى ساقتاپ قالادى. بىراق جاسۋشالار بولىنگەن سايىن تەلومەر قىسقارا تۇسەدى. ال اقىرىندا جاسۋشالار ٴبولىنۋىن دوعارىپ، سول كەزدە ادامدى كارىلىك مەڭدەي باستايدى.
2009-جىلعى نوبەل سيلىعىنىڭ يەگەرى ەليزابەت بلەكبيورن مەن ونىڭ زەرتتەۋ توبى تەلومەرلەردىڭ قىسقارۋىن، ال سونىڭ ناتيجەسىندە جاسۋشانىڭ قارتايۋىن دا تەجەيتىن ەنزيمنىڭ بار ەكەنىن انىقتادى. دەسە دە ولار ٶمىردىڭ ۇزاقتىعى تەلومەرلەرگە بايلانىستى ەمەس ەكەنىن مويىنداۋعا ٴماجبۇر بولدى.
جاسۋشانى قايتا باعدارلامالاۋ. بۇل — كارىلىكتى كىدىرتۋدىڭ تاعى ٴبىر جولى. جاسۋشالار ابدەن قارتايىپ، ٴبولىنۋىن توقتاتقان كەزدە، ولار قاسىنداعى يممۋندىق جاسۋشالارعا قاتە بەلگىلەر (سيگنال) جىبەرۋى مۇمكىن. ناتيجەسىندە بۇل قابىنۋعا، اسقىنۋعا نە اۋىر دەرتكە اكەپ سوعادى. تاياۋدا فرانسۋز عالىمدارى وتە قارت ادامداردىڭ جاسۋشالارىن الىپ، قايتا باعدارلامالاپ كورگەن. سوندا جاسۋشالار قايتادان بولىنە باستاعان. وسى زەرتتەۋ توبىنىڭ جەتەكشىسى، پروفەسسور جان-مارك لەمەتردىڭ ايتۋىنشا، بۇل زەرتتەۋ جۇمىسى قارتايۋدى كەرى شەگىندىرۋگە بولاتىنىن كورسەتتى.
عالىمدار ٶمىردى ۇزارتا الا ما؟
كارىلىكتى باياۋلاتاتىن ادىستەر ادامنىڭ ٶمىرىن ادەتتەگىدەن ۇزارتا الادى دەگەن تۇجىرىممەن بارلىق عالىمدار كەلىسە بەرمەيدى. راس، ٴحىح عاسىرعا قاراعاندا قازىر ادامدار ۇزاعىراق ٶمىر سۇرەدى. بىراق بۇل كوپ جاعدايدا گيگيەنانىڭ، جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ شارالارىنىڭ جانە انتيبيوتيك پەن ۆاكسينالاردىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولىپ وتىر. كەيبىر عالىمدار ادام تابيعات ولشەپ بەرگەن عۇمىردان ۇزاق جاساي المايتىنىن ايتادى.
شامامەن 3500 جىل بۇرىن مۇسا پايعامبار: «عۇمىرىمىز جەتپىس جاسقا سوزىلار، قاۋقارىمىز مول بولسا، سەكسەنگە بارار، ايتسە دە قايعى-قاسىرەت بار كورەرىمىز؛ ٶمىر زىمىراپ وتەدى دە، عايىپ بولامىز»،— دەپ جازىپ كەتكەن (ٴزابۇر 90:10). ادامدار ٶمىردى ۇزارتۋعا قانشا الەك بولماسىن، ٶمىر مۇسا پايعامبار ايتىپ كەتكەن ولشەمنەن اسا المايدى.
بىراق ادامنىڭ شولاق عۇمىرىنىڭ قاسىندا كەيبىر جاراتىلىستاردىڭ عۇمىرى الدەقايدا ۇزاق. مىسال ٷشىن، قىزىل تەڭىز كىرپىسى مەن قوس جارمالى ۇلۋدىڭ ٴبىر ٴتۇرى 200-جىلدان ٶمىر سۇرەدى. ال الىپ سەكۆويا اعاشىنىڭ عۇمىرى مىڭداعان جىلدارعا جالعاسادى. وسى ومىرشەڭ تابيعات تۋىندىلارىنا قاراپ، «ادامنىڭ ٶمىرى نەگە سونشا كەلتە؟» دەپ ەرىكسىز ويلاناسىڭ.
قىزىقتى بولار مالىمەتتەر
كۇزەت مۇناراسى
ماڭگىلىك ٷشىن جارالعانبىز
ٶمىر جالعاسا بەرسە، باقىتقا تولى بولسا، مۇنى كىم اڭسامايدى؟
