1. Nĩ na njĩra ĩrĩkũ ya mwanya Jehova eemenyithanirie harĩ Musa, na ũndũ ũcio nĩ wa bata nĩkĩ?

HĨNDĨ ĩmwe, Ngai nĩ eemenyithanirie harĩ Musa na akĩmwĩra rĩĩtwa Rĩake na ngumo ciake. Ngumo cia mbere iria aagwetire nĩ tha na ũcayanĩri. Bibilia yugaga ũũ: “Jehova akĩhĩtũkĩra mbere yake akĩanagĩrĩra ũũ: ‘Jehova, Jehova, Ngai mũigua tha na mũcayanĩri, ndahiũhaga kũrakara na nĩ aiyũirũo nĩ wendo mwĩhokeku na ũhoro wa ma.’” (Tham. 34:5-7 New World Translation) Jehova nĩ angĩatĩtĩrithirie hinya wake kana ũũgĩ wake. No akĩaria na Musa, ũrĩa wendaga kũgĩa na ũũma atĩ Ngai aarĩ hamwe nake, Jehova aatĩtĩrithirie ngumo iria cionanagia atĩ nĩ endaga gũteithia ndungata ciake. (Tham. 33:13) Na githĩ ti ũndũ wa gwĩkĩra ngoro gũkorũo Ngai ambĩte kũgweta ngumo icio cia kwendeka mbere ya ingĩ o na irĩkũ? Gĩcunjĩ gĩkĩ gĩgũtaarĩria ngumo ya ũcayanĩri ĩrĩa yonanagio na njĩra ya kuonania tha kwerekera mĩnyamaro na moritũ ma andũ arĩa angĩ na gũkorũo na wendi wa kũmateithia.

2, 3. (a) Nĩ kĩĩ kĩonanagia atĩ ngumo ya ũcayanĩri nĩ ũndũ andũ makoragwo naguo? (b) Nĩ kĩĩ nĩ ũbatiĩ gũkenio nĩ ũrĩa Bibilia yugaga igũrũ rĩgiĩ ũcayanĩri?

² Andũ mombirũo na mũhianĩre wa Ngai. Nĩ ũndũ ũcio, tondũ Jehova nĩ mũcayanĩri, kũrũmbũiya mabataro ma andũ arĩa angĩ nĩ ũndũ wa ndũire harĩ andũ. O na nginya arĩa matoĩ Ngai ũrĩa  wa ma nĩ monanagia ũcayanĩri. (Kĩam. 1:27) Nĩ tũthomaga ngerekano nyingĩ thĩinĩ wa Bibilia iria cionanagia wega ngumo ya ũcayanĩri. Ta ririkana ngerekano ya atumia arĩa erĩ maarĩ ahũri maraya arĩa maakararanĩirie mbere ya Suleimani nũũ gatagatĩ kao warĩ kũna nyina wa mwana. Rĩrĩa Suleimani aamageririe na njĩra ya gwathana atĩ mwana ũcio atinanio maita merĩ, ũrĩa warĩ nyina nĩ aacaĩire mwana ũcio. Ũndũ ũcio wamũtindĩkire kwenda gũteithia, nginya akiuga kaba mwana ũcio oywo nĩ mũtumia ũcio ũngĩ. (1 Ath. 3:23-27) Kana ririkana mwarĩ wa Firauni ũrĩa wahonokirie muoyo wa Musa rĩrĩa aarĩ gakenge. O na gũtuĩka nĩ aamenyire atĩ kaana kau oire kaarĩ ka rũrĩrĩ rwa Ahibirania na kabatiĩ kũũragwo, nĩ ‘aakaiguĩrĩire tha’ na agĩtua itua rĩa gũkarera ta kaarĩ gake.—Tham. 2:5, 6. 

³ Wagĩrĩirũo kwĩruta makĩria ũhoro wĩgiĩ ngumo ya ũcayanĩri nĩkĩ? Tondũ Bibilia ĩgwĩkagĩra ngoro wĩgerekanie na Jehova. (Ef. 5:1) O na gũtuĩka andũ mombĩtwo monanagie ũcayanĩri, kwaga gũkinyanĩra gwitũ tũrĩ njiarũa cia Adamu nĩ gũtũmaga twĩyende. Rĩmwe no tuone ũtarĩ ũndũ mũhũthũ gũtua kana nĩ tũgũteithia andũ arĩa angĩ kana tũkũrũmbũiya maũndũ maitũ ithuĩ ene. Kũrĩ andũ amwe, ũcio nĩ ũndũ mathiaga na mbere kũrũa naguo. Nĩ kĩĩ kĩngĩgũteithia gũkũria na gũtũũria wendi wa kũrũmbũiya andũ arĩa angĩ? Wa mbere, hũthĩra ihinda gũthuthuria ũrĩa Jehova onanĩtie ũcayanĩri na ũrĩa andũ angĩ monanĩtie ngumo ĩyo. Wa kerĩ, wĩcirie ũrĩa ũngĩĩgerekania na kĩonereria kĩa Ngai na ũrĩa ũndũ ũcio ũgũkũguna.

4. (a) Nĩ kĩĩ gĩatũmire Jehova atũme araika Sodomu? (b) Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta kuumana na ngerekano ya Loti na airĩtu ake?

⁴ Bibilia nĩ ĩkoragwo na ngerekano nyingĩ iria cionanagia ũcayanĩri wa Jehova. Kwa ngerekano, ta wĩcirie ũrĩa Ngai aahiũranirie na Loti. Mũthuri ũcio warĩ mũthingu nĩ ‘aatangĩkaga mũno’ nĩ ũndũ wa mĩtugo ya rũtũrĩko ĩrĩa yarĩ na andũ a Sodomu na Gomora. Ngai nĩ aatuire itua atĩ andũ acio aganu maagĩrĩirũo gũkua. (2 Pet. 2:7, 8) No nĩ aatũmire araika mahonokie Loti. Maamwĩrire atĩ arĩ na famĩlĩ yake aagĩrĩirũo kũũra oime matũũra-inĩ macio maarĩ hakuhĩ kũniinwo. “Nowe [akĩgonderera]; nao [araika] acio makĩmũnyita guoko, me na mũtumia wake, o na airĩtu acio ake erĩ, amu Jehova nĩaamũiguĩrĩire tha; nao magĩkĩmuumagaria, makĩmũkinyia ngarũko ya itũũra.” (Kĩam. 19:16) Na githĩ ngerekano ĩyo ndĩronania wega atĩ Jehova nĩ oĩ maũndũ maritũ marĩa andũ ake ehokeku rĩmwe mangĩkorũo makĩhiũrania namo?—Isa. 63:7-9; Jak. 5:11; 2 Pet. 2:9.

5. Kiugo kĩa Ngai, ta thĩinĩ wa 1 Johana 3:17, gĩtũteithagia atĩa kuonania ũcayanĩri?

⁵ Jehova to kuonania tu onanĩtie ũcayanĩri, no nĩ nginya kũruta andũ ake bata wa kuonania ngumo ĩyo. Ta wĩcirie ũhoro wa watho ũrĩa waheetwo Aisiraeli wĩgiĩ kuoya nguo ya mũndũ ĩrĩ ya kũrũgamĩrĩra thiirĩ. (Thoma Thama 22:26, 27.) Mũkombanĩri ũtaarĩ na tha nĩ angĩeciririe kuoya nguo ya ũrĩa aakombeire na amũtige atarĩ na kĩndũ gĩa kwĩhumbĩra agĩkoma. No Jehova nĩ aarutire andũ ake metheme gũkorũo na mwerekera ta ũcio wa kwaga tha. Andũ ake maagĩrĩirũo kuonania ũcayanĩri. Na githĩ ũtaaro ũrĩa ũrĩ watho-inĩ ũcio ndũbatiĩ gũtũtindĩka kuonania ũcayanĩri? Hihi no twende gũtiga mũrũ kana mwarĩ wa Ithe witũ akĩhũrũo nĩ heho na njĩra ya ngerekano, angĩkorũo nĩ harĩ ũndũ tũngĩka wa kũmũteithia?—Kol. 3:12; Jak. 2:15, 16; thoma 1 Johana 3:17.

6. Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta kuumana na ũrĩa Jehova eerutanagĩria gũteithia Aisiraeli ehia ategũtigithĩria?

⁶ Jehova nĩ onagia andũ ake Isiraeli ũcayanĩri o na rĩrĩa meehagia. Bibilia yugaga  ũũ: “Nake Jehova, Ngai wa maithe mao, akĩmatwarithĩria ũhoro na andũ ake arĩa aarekagia na kĩyo, o marũmanĩria; nĩ ũndũ nĩaaiguagĩra andũ ake tha, o na handũ ha ũtũũro wake.” (2 Maũ. 36:15) Na githĩ tũtiagĩrĩirũo kuonania ũcayanĩri ta ũcio kũrĩ andũ arĩa hihi mangĩĩrira matigane na wĩhia wao na metĩkĩrĩke nĩ Ngai? Jehova ndendaga mũndũ o na ũmwe akaaniinwo hĩndĩ ya ituĩro. (2 Pet. 3:9) Kwoguo, nginya hĩndĩ ĩrĩa Ngai akoya ikinya rĩa kũniina andũ arĩa aganu, rekei tũthiĩ na mbere kũhunjia ndũmĩrĩri yake ya mũkaana ĩrĩa yonanagia ũcayanĩri.

7, 8. Nĩ kĩĩ gĩatũmire famĩlĩ ĩmwe ĩtĩkie atĩ Jehova nĩ aamonetie ũcayanĩri?

⁷ Nĩ harĩ maũndũ maingĩ maanonwo marĩa monanagia ciĩko cia Ngai cia ũcayanĩri. Ta wĩcirie ũndũ ũyũ wakorire famĩlĩ ĩmwe yarĩ na kamwana ka mĩaka 12 karĩa tũgwĩta Milan. Kwarĩ hĩndĩ ya njũkanĩrĩro cia gĩĩkabira kĩambĩrĩria-inĩ kĩa mĩaka ya 1990. Milan marĩ na mũrũ wa nyina, aciari ao, o hamwe na aarĩ na ariũ a Ithe witũ angĩ maarĩ mbathi-inĩ makiuma Bosnia mathiĩte Serbia. Maarĩ barabara-inĩ magĩthiĩ kĩgomano, na aciari a Milan maarĩ mabatithio hĩndĩ ĩyo. No maakinya mũhaka-inĩ, thigari ikĩruta famĩlĩ ĩyo kuuma mbathi-inĩ nĩ ũndũ wa rũrĩrĩ rwao no igĩtĩkĩria aarĩ na ariũ a Ithe witũ acio angĩ mathiĩ. Thutha wa famĩlĩ ĩyo gũkorũo ĩgirĩrĩirio thikũ igĩrĩ, mũthigari ũrĩa wamarangĩire akĩũria mũnene wake na thimũ ũrĩa mangĩamekire. Mũthigari ũcio aarũgamĩte mbere ya famĩlĩ ĩyo na kwoguo othe nĩ maaiguire akĩrũo ũũ, “Matware na kũu ũmarathe!”

⁸ Rĩrĩa mũthigari ũcio aaragia na thigari ciake, andũ erĩ magĩũka harĩ famĩlĩ ĩyo na matekwanĩrĩra makĩĩmenyithania atĩ o nĩ Aira a Jehova. Nĩ maaiguĩte ũrĩa gwathiĩte kuuma kũrĩ andũ arĩa angĩ maarĩ mbathi-inĩ ĩyo. Andũ acio erĩ makĩra Milan na mũrũ wa nyina maingĩre ngari-inĩ yao nĩguo makĩre mũhaka, tondũ ciana itiaroragĩrũo marũa. Magĩcoka makĩra aciari a Milan magere thutha wa kambĩ ĩyo ya mũhaka nĩguo macemanie nao mũkĩra ũcio ũngĩ wa mũhaka. Milan aarigirũo kana nĩ arĩre kana nĩ atheke aigua mawoni macio. Aciari ake moririe ũũ: “Mũreciria nĩ megũtũrekereria tũthiĩ o ũguo?” O na gũtariĩ ũguo, magĩthiĩ nĩ ta thigari icio ciamaroraga na igetua itiramona. Aciari acio hamwe na ciana ciao nĩ maacemanirie mũkĩra ũcio ũngĩ wa mũhaka. Maathire nginya taũni-inĩ ĩrĩa kĩgomano kĩarĩ marĩ na ma atĩ Jehova nĩ aacoketie mahoya mao ma kũhoya ũteithio. Nĩ tũĩ kuumana na Bibilia atĩ nĩ kũrĩ hĩndĩ Jehova aagire kũingĩrĩra maũndũ na njĩra ya ĩmwe kwa ĩmwe nĩguo agitĩre ndungata ciake. (Atũm. 7:58-60) O na kũrĩ ũguo, Milan nĩ ataaragĩria ũrĩa aiguire. Oigĩte ũũ: “Ndonire ta araika maatumumaririe thigari icio na ngĩona nĩ Jehova watũhonokirie.”—Thab. 97:10.

9. Jesu eekire atĩa ona ũrĩa kĩrĩndĩ kĩrĩa kĩamũrũmagĩrĩra gĩatariĩ? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

⁹ No twĩrute ũndũ ũmwe kuumana na Jesu. Nĩ aacaĩire kĩrĩndĩ kĩrĩa aacemanirie nakĩo tondũ “gĩatihangĩtio na gĩgatiganĩrio ta ng’ondu itarĩ na mũrĩithi.” Eekire atĩa ona ũrĩa andũ acio maatariĩ? ‘Aambĩrĩirie kũmaruta maũndũ maingĩ.’ (Mat. 9:36; thoma Mariko 6:34.) Mwerekera wake warĩ ngũrani biũ na wa Afarisai arĩa mateendaga gũteithia andũ a kĩrathi gĩa thĩ. (Mat. 12:9-14; 23:4; Joh. 7:49) Hihi nĩ ũkoragwo na mwerekera ta wa Jesu wa gũteithia andũ arĩa ahũtu kĩĩroho?

10, 11. Hihi ũcayanĩri nĩ wagĩrĩire kuonanio maũndũ-inĩ mothe? Taarĩria.

¹⁰ No ũguo ti kuuga atĩ ũcayanĩri wagĩrĩire kuonanio maũndũ-inĩ mothe. Ũcayanĩri wa Ngai nĩ waagĩrĩire ngerekano-inĩ icio cia Bibilia twarĩrĩria. O na kũrĩ ũguo, Mũthamaki Saulu nĩ aagire gwathĩka rĩrĩa onanirie kĩrĩa hihi eeciririe atĩ nĩ ũcayanĩri. Nĩ aagire  kũniina mũthamaki Agagi, ũrĩa warĩ thũ ya andũ a Ngai, na o na akĩaga kũniina mahiũ marĩa mega. Na kwoguo Jehova akĩmũrega arĩ mũthamaki wa Isiraeli. (1 Sam. 15:3, 9, 15) Ma nĩ atĩ, Jehova nĩwe Mũtuanĩri ciira ũrĩa mũthingu. No ahote gũthoma ngoro cia andũ na nĩ amenyaga rĩrĩa atagĩrĩirũo kuonania ũcayanĩri. (Maca. 2:17; Ezek. 5:11) Ihinda nĩ rĩroka rĩrĩa agaatuĩra arĩa othe maregaga kũmwathĩkĩra. (2 Thes. 1:6-10) Rĩu rĩtigakorũo rĩrĩ ihinda rĩa gũcaĩra arĩa agakorũo atuĩrĩire atĩ nĩ aganu. Handũ ha ũguo, kũmaniina gũgakorũo kũrĩ gĩĩko gĩa gũcaĩra arĩa athingu, arĩa akahonokia.

¹¹ Ti wĩra witũ gũtua kana andũ maagĩrĩire kũniinwo kana kũhonokio. Handũ ha ũguo, twagĩrĩirũo nĩ gwĩka ũrĩa wothe tũngĩhota rĩu gũteithia andũ. Nĩ ũndũ ũcio-rĩ, tũngĩonania atĩa ũcayanĩri ũrĩa wagĩrĩire kwerekera andũ arĩa angĩ? Ta wĩcirie njĩra ici imwe.

12. Ũngĩonania atĩa mwerekera wa ũcayanĩri rĩrĩa ũrahiũrania na arĩa angĩ?

¹² Teithĩrĩria ũtũũro-inĩ wa o mũthenya. No mũhaka arĩa othe marerutanĩria kwĩgerekania na Jesu monanie ũcayanĩri harĩ andũ arĩa angĩ o hamwe na Akristiano arĩa angĩ. (Joh. 13:34, 35; 1 Pet. 3:8) Njĩra ĩmwe ya gũtaarĩria kiugo ũcayanĩri nĩ kuuga “kũnyamarĩka hamwe.” Mũndũ ũronania ũcayanĩri nĩ atindĩkagwo kwehereria andũ arĩa angĩ mĩnyamaro, hihi na njĩra ya kũmateithia kũhiũrania na mathĩna mao. Etha mĩeke ya gwĩka ũguo. Kwa ngerekano, hihi no ũteithie mũndũ kũruta wĩra mũna ũrabatara kũrutwo, kana hihi agũtũme handũ angĩenda gũtũmana?—Mat. 7:12.

13. Nĩ ngumo irĩkũ cia andũ a Ngai ciĩyumĩragia wega rĩrĩa kwagĩa na icanjama?

¹³ Teithĩrĩria kũrĩa kũgũmĩirũo nĩ icanjama. Andũ aingĩ nĩ matindĩkagwo kuonania ũcayanĩri mona arĩa magũmĩirũo nĩ icanjama makĩnyamarĩka. Andũ a Jehova nĩ moĩkaine na kwĩrutĩra kwao gũteithia mahinda-inĩ ta macio ma icanjama. (1 Pet. 2:17) Mwarĩ wa Ithe witũ ũmwe kuuma bũrũri-inĩ wa Japan, aaikaraga gĩcigo-inĩ gĩathũkangirio nĩ gĩthingithia na tsunami ya mwaka wa 2011. Oigaga atĩ nĩ ‘eekĩrirũo ngoro na akĩũmĩrĩrio mũno’ nĩ kĩyo kĩa erutĩri aingĩ kuuma icigo-inĩ ingĩ cia Japan na nja wa bũrũri ũcio gĩa gũthondeka kũrĩa gwathũkangĩtio. Mwarĩ wa  Ithe witũ ũcio aandĩkire ũũ: “Ũndũ ũcio nĩ wandeithirie kũmenya atĩ Jehova nĩ atũrũmbũyagia, na Aira ake nĩ marũmbũyanagia. Aarĩ na ariũ a Ithe witũ aingĩ thĩinĩ wa thĩ nĩ marahoya nĩ ũndũ witũ.”

14. Ũngĩteithia atĩa arĩa arũaru na arĩa akũrũ?

¹⁴ Teithĩrĩria arĩa arũaru na arĩa akũrũ. Nĩ tũtindĩkagwo kuonania ũcayanĩri rĩrĩa tuona arĩa angĩ makĩnyamarĩka nĩ ũndũ wa mehia ma Adamu. Nĩ twĩriragĩria mũno gũkona mĩrimũ o hamwe na ũkũrũ ikĩniinwo. Kwoguo tũhoyaga Ũthamaki wa Ngai ũũke. No mbere ya hĩndĩ ĩyo, twĩkaga ũrĩa wothe tũngĩhota nĩguo tũteithĩrĩrie arĩa marĩ na thĩna. Ta wĩcirie ũndũ wandĩkirũo nĩ mwandĩki ũmwe akĩaria ũhoro wa nyina ũrĩa warĩ mũkũrũ na warĩ na mũrimũ wa kũũrĩrũo nĩ meciria (Alzheimer’s). Mũthenya ũmwe nĩ aahakire nguo ciake gĩko. Rĩrĩa aageragia gũcithambia akĩigua ngengere ya mũrango yahũrũo. Ageni arĩa maarĩ mũrango-inĩ maarĩ Aira a Jehova erĩ arĩa maamũceeragĩra kaingĩ. Aarĩ a Ithe witũ acio erĩ makĩmũũria kana nĩ harĩ ũndũ mangĩamũteithirie. Mũtumia ũcio agĩcokia ũũ: “Nĩ ũndũ ũrĩ na thoni no nĩ harĩ.” Ageni acio nĩ maamũteithirie gũthambia. Magĩcoka makĩmũrugĩra gacai na magĩikaranga nĩguo marangie. Mũrũwe nĩ aakenire mũno. Aandĩkire ũũ: “Nĩ ndarutĩra Aira a Jehova acio ngũbia. Mekaga ũrĩa mahunjagia.” Hihi gũcaĩra arĩa arũaru na arĩa akũrũ nĩ gũgũtindĩkaga gwĩka ũrĩa wothe ũngĩhota nĩguo ũmanyihanyihĩrie mĩnyamaro?—Afil. 2:3, 4. 

15. Wĩra witũ wa kũhunjia ũtũheaga mĩeke ĩrĩkũ ya bata?

¹⁵ Teithia andũ kĩĩroho. Nĩ tũtindĩkagwo nĩ mĩtangĩko na mathĩna ma andũ tũkenda kũmateithia kĩĩroho. Njĩra ĩrĩa njega ya gwĩka ũguo nĩ kũmaruta ũhoro wa Ngai na maũndũ marĩa Ũthamaki wake ũgekĩra andũ. Njĩra ĩngĩ nĩ kũmateithia mone ũũgĩ wa gũikara kũringana na ithimi cia Ngai. (Isa. 48:17, 18) Hihi no ũhote kuongongerera itemi rĩaku wĩra-inĩ wa kũhunjia, wĩra ũrĩa ũtĩithagia Jehova biũ na ũkonania ũcayanĩri waku harĩ andũ arĩa angĩ?—1 Tim. 2:3, 4.

16. Mũndũ mũcayanĩri egunaga we mwene atĩa?

¹⁶ Ataaramu a ũgima mwega wa meciria moigaga atĩ kuonania ũcayanĩri no kwagagĩrie ũgima waku wa mwĩrĩ, na ũrĩa ũikaranagia na andũ arĩa angĩ. Ũngĩteithia kũnyihanyihia mĩtangĩko ya andũ arĩa angĩ, ũkũigua ũrĩ na gĩkeno makĩria, ũrĩ na kĩĩrĩgĩrĩro, ũtarĩ na ihooru, na ndũgwĩciria mũno maũndũ moru. Nĩ ũkũgunĩka wonania ũcayanĩri. (Ef. 4:31, 32) Akristiano arĩa methaga mĩeke ya gũteithia arĩa angĩ marĩ na wendo nĩ magĩaga na thamiri theru, nĩ ũndũ wa kũmenya atĩ mareka kũringana na ithimi cia Ngai. Gũkorũo na mwerekera ũcio wa ũcayanĩri nĩ gũtũmaga mũndũ akorũo arĩ mũciari mwega, mũthuri kana mũtumia mwega, na mũrata mwega. Nĩ ũhũthũ harĩ andũ arĩa mahiũhaga kuonania ũcayanĩri o nao gũteithio na kũũmĩrĩrio rĩrĩa marabatara.—Thoma Mathayo 5:7; Luka 6:38.

17. Ũngĩenda gũkũria na kuonania ngumo ya ũcayanĩri nĩkĩ?

¹⁷ Kũmenya atĩ ngumo ya ũcayanĩri nĩ ĩgũkũguna wee mwene, gũtibatiĩ gũkorũo kũrĩ gĩtũmi kĩrĩa kĩnene gĩa gũkũria ngumo ĩyo. Gĩtũmi kĩrĩa kĩnene kĩagĩrĩire gũkorũo kĩrĩ wendi waku wa kũgoocithia Jehova Ngai arĩ we Kĩhumo kĩa wendo na ũcayanĩri, na kwĩgerekania nake. (Thim. 14:31) Atũigagĩra kĩonereria gĩkinyanĩru. Rekei twĩke ũrĩa wothe tũngĩhota nĩguo twĩgerekanie nake, nĩ getha tũkũrie ũrata mwega na aarĩ na ariũ a Ithe witũ na gũkũria ũkuruhanu mwega hamwe na arĩa matũrigicĩirie na njĩra ya kũmonia ũcayanĩri.—Gal. 6:10; 1 Joh. 4:16.