Sambu na Nki Beto Kele na Mfunu ya Kivuvu?

INKI zolaka kusalama kana Daniel yina beto tubilaka na disolo ya me luta yina fwaka na kansere, landaka kuvanda ti kivuvu ya ngolo? Keti yandi zolaka kubeluka? Keti yandi zolaka kuvanda na luzingu tii bubu yai? Mbala ya nkaka, ata bantu yina ke ndimaka mpenza nde kivuvu ke sadisaka bantu na kubeluka, lenda ndima ve mambu yai. Diambu ya mfunu yo yai: Beto fwete tuba ve nde kivuvu lenda sadisa beto na mambu yonso. Yo kele ve nkisi yina lenda belula bamaladi yonso.

Ntangu bo yulaka doktere Nathan Cherney bangiufula na chaîne mosi ya nene ya televizio (CBS News), yandi monisaka nde yo kele kigonsa na kutuba nde kivuvu lenda sadisa beto na mambu yonso ntangu beto kele ti bambefo yina ke bela ngolo. Yandi tubaka nde: “Beto me monaka mutindu babakala ke nganinaka bankento na bo nde bo kele ve ti kivuvu mpi nde bo ke tadila ve mambu na mutindu ya mbote.” Doktere Cherney tubaka diaka nde: “Bangindu yai me pusaka bantu na kuyindula nde bo lenda kanga maladi na bo sambu yo lutana ve. Kansi kana maladi ya muntu mosi me kuma ngolo, bantu ya nkaka ke tubaka nde yandi salaka ve bikesa ya kukanga maladi na yandi. Bangindu yai kele ya luvunu.”

Na kutuba masonga, bantu yina ke bela ngolo mpi ke zola kufwa ke nwanaka bitumba ya ngolo ya ke lembisaka. Bampangi mpi banduku na bo fwete pesa bo ve foti, kana ve bo ta yika bantu yina ke bela mpasi na zulu ya mpasi. Keti yo ke tendula nde kivuvu kele ve mfunu?

Ata fioti ve. Doktere Cherney me longukaka mutindu ya kufiotuna bampasi ya bantu yina ke bela ngolo, disongidila kupesa bo bankisi yina ta sadisa bo na kudiwa mbote ntangu bo me fwa ntete ve kansi ve yina ta manisa maladi na bo to kusadisa bo na kulanda kuzinga. Yandi mpi badoktere ya nkaka ya me longukaka mambu yai, ke ndimaka mpenza nde yo kele mfunu na kupesa bantu bankisi sambu bo kudiwa mbote nkutu ata bayina ke bela ngolo. Kele ti bikuma mingi ya ke monisa nde kivuvu lenda sadisa muntu na kudiwa mbote mpi yo lenda sala mambu mingi ya nkaka ya mbote.

Mfunu ya Kivuvu

Doktere W. Gifford-Jones yina ke sonikaka mpi masolo na zulunalu mosi ya ke tubilaka mambu ya minganga ke tuba nde “kivuvu kele nkisi mosi ya ngolo.” Yandi tadilaka bansosa mingi yina bo salaka sambu na kutala mfunu ya kusadisa bantu yina ke bela ngolo mpi ke zola kufwa na kudiwa mbote.  Yo ke monana nde kusala mutindu yai ke sadisaka bantu na kulanda kuvanda ti kivuvu ya ngolo mpi kutadila mambu na mutindu ya mbote. Nsosa mosi ya bo salaka na 1989 monisaka nde bambefo yina ke bakaka lusadisu yai ke zingaka mingi. Kansi bansosa ya bo me sala ntama ve ke ndimisa ve mambu yai. Ata mpidina, bansosa ya nkaka me monisaka nde bambefo yina bo ke sadisaka na kudiwa mbote ke niokwamaka ve mingi na mabanza mpi bo ke waka ve mpasi mingi bonso bayina ke bakaka ve lusadisu yai.

Beto tadila nsosa ya nkaka ya bo salaka yina tubilaka bupusi yina kutadila mambu na mutindu ya mbote mpi kutadila mambu na mutindu ya mbi ke vandaka ti yo na bantu yina ke belaka maladi ya ntima. Bo landilaka mbote-mbote kimvuka mosi ya bantu kuluta 1 300 sambu na kutala kana bo vandaka kutadila luzingu na mutindu ya mbote to ve. Nsosa ya bo salaka bamvula 10 na nima, monisaka nde bantu ya nkaka na kati na bo (kuluta 12%) belaka maladi ya ntima. Na kati na bo, ntalu ya bantu yina kondaka kivuvu vandaka mingi mbala zole kuluta ntalu ya bantu yina vandaka ti kivuvu. Laura Kubzansky, longi mosi ya nene ya ke longukaka sante mpi bikalulu ya bantu na nzo-nkanda mosi ya nene (École de santé publique de Harvard) ke tuba nde: “Ntete bantu mingi vandaka kutuba nde ‘kuvanda ti mabanza ya mbote’ kele mbote sambu na sante. Ata mpidina, bikuma ya vandaka kundimisa mambu yai vandaka ve. Kansi, nsosa yai me monisa sambu na mbala ya ntete nde mambu yai kele ya kieleka sambu na bantu yina ke belaka maladi ya ntima.”

Bansosa ya nkaka me monisaka nde na nima ya operasio, bantu yina ke monaka nde sante na bo kele mbote ke belukaka nswalu kuluta bantu yina ke monaka nde sante na bo kele mbote ve. Nkutu kuvanda ti mabanza ya mbote ke sadisaka muntu na kuzinga mingi. Bo salaka nsosa mosi sambu na kutala mutindu minunu ke kudiwaka kana bo ke tadila kimununu na bo na mutindu ya mbote to ve. Ntangu bo vandaka kupesa minunu bansangu yina vandaka kumonisa mutindu minunu ya nkaka kumaka ti eksperiansi mpi mayele mingi, yo salaka nde minunu yango kukuma ngolo mpi bo kuma kutambula ti kikesa. Na kutuba ya masonga, ngolo yina bo kumaka na yo vandaka kumonana bonso nde bo salaka bangalasisi bamposo 12!

Sambu na nki kuvanda ti kivuvu, kutadila mambu na mutindu ya mbote mpi kuvanda ti mabanza ya mbote kele mfunu sambu na sante? Mbala ya nkaka bantu ya siansi mpi minganga me bakisaka ntete ve mbote mutindu mabanza mpi nitu ya muntu ke salaka sambu bo pesa bamvutu ya kieleka. Ata mpidina, bantu ya mayele yina ke longukaka mambu yai lenda pesa mwa bangindu ya mbote. Mu mbandu, longi mosi ya nene ya ke sansaka maladi ya ntu ke tuba nde: “Yo kele mfunu mingi na kuvanda na kiese mpi ti kivuvu. Kana muntu kele na kiese yandi ke kudiyangisaka ve mingi mpi yandi ke vandaka ti sante ya mbote. Yai kele kima ya nkaka ya bantu fwete sala sambu na kuvanda na sante ya mbote.”

Ngindu yai lenda monana ya mpa na meso ya minganga, ya bantu ya ke longukaka bikalulu ya bantu mpi ya bantu ya nkaka ya siansi. Kansi yo kele ve kima ya mpa sambu na bantu yina ke longukaka Biblia. Bamvula kiteso ya 3 000 me luta, ntotila Salomo, muntu mosi ya mayele, sonikaka mambu yai na nsadisa ya mpeve santu: “Ntima ya kiese kele nkisi ya mbote, kansi mabanza ya ke niokwama ke katulaka ngolo ya muntu.” (Bingana 17:22) Verse yai ke tuba mpenza mambu ti bukati-kati. Yo ke tuba ve nde ntima ya kiese ke belulaka bamaladi yonso, kansi yo ke tuba kaka nde yo “kele nkisi ya mbote.”

Yo yina, beto lenda kudiyula nde: Kana kivuvu vandaka nkisi, nki munganga zolaka kubuya kusonikila yo bantu? Diaka, kivuvu ke sadisaka beto kaka ve na kuvanda na sante ya mbote, kansi yo ke natilaka beto mpi mambote mingi.

Kivuvu, Kukonda Kivuvu mpi Luzingu na Nge

Bantu ya mayele me bakisaka nde bantu yina ke vandaka ti kivuvu ke bakaka mambote mingi sambu bo ke tadilaka mambu na mutindu ya mbote. Bo ke nungaka na nzo-nkanda, na kisalu mpi nkutu na bansaka ya kubaka ntinu. Mu mbandu, bo longukaka mambu yai na kimvuka mosi ya bana-bankento yina ke salaka nsaka ya kubaka ntinu. Bantu yina vandaka kupesa kimvuka yai formasio, tubilaka makuki ya kubaka ntinu ya bana-bankento yina mosi-mosi. Diaka, bantu yina ya mayele landilaka bana-bankento yina sambu na kusosa kuzaba kivuvu yina konso muntu na kati na bo vandaka ti yo. Na nima, bo bakisaka nde bana-bankento yina vandaka na kivuvu ya mingi, vandaka kusala mbote mpenza nsaka yango kuluta mutindu bantu ya vandaka kupesa bo formasio vandaka kuyindula. Inki ke salaka nde kivuvu kuvanda ti bupusi ya ngolo mutindu yai?

Bo zabaka mambu mingi ntangu bo longukaka mpi kikalulu yai ya nkaka, disongidila kukonda kivuvu. Na bamvula 1960, bantu ya mayele longukaka mambu ya kuyituka na mambu yina bambisi ke salaka, yo pusaka bo na kutubila “kikalulu ya kukonda kivuvu yina bambisi ke vandaka ti yo.” Bo bakisaka nde bantu mpi lenda kuma ti bikalulu yai. Mu mbandu, bo kotisaka bantu na kisika mosi ya makelele ya ngolo mpi bo songaka bo na kuniema babuto sambu na kumanisa makelele yango. Bantu yina vandaka ti kivuvu nungaka na kumanisa makelele yango.

Bo songaka mpi kimvuka ya nkaka ya bantu na kuniema babuto sambu na kumanisa makelele yina, kansi makelele manaka ve. Bantu mingi na kati ya bantu yai vandaka diaka ve ti kivuvu. Na nima, ntangu bo songaka bo na kubweta diaka babuto yina sambu na kumanisa makelele, bo buyaka kusala yo sambu bo vandaka kundima nde mambu yonso ya bo ta sala ta simba ve. Kansi, bantu ya vandaka ti kivuvu na kati ya bantu yai buyaka kulanda bangindu yai.

Doktere Martin Seligman yina pesaka mpi maboko na bansosa yai lutisaka luzingu na yandi ya mvimba sambu na kulonguka kivuvu mpi kukonda kivuvu. Yandi longukaka mbote-mbote mutindu bantu yina me konda kivuvu ke yindulaka. Yandi tubaka nde kukonda kivuvu ya mutindu yai ke kangaka bantu nzila ya kusala mambu ya mbote. Seligman tubilaka na bunkufi kukonda kivuvu mpi bampasi yina yo ke nataka. Yandi tubaka nde: “Na nima ya kulonguka bamvula 25, mono me ndimaka nde kana beto ke yindula mbala na mbala bonso bantu yina me konda kivuvu mpi ke tuba nde bampasi yina ke kumina beto kele foti na beto, nde yo ta mana ve ata fioti mpi nde yo ta kanga beto nzila ya kusala mambu yonso ya beto ke kana kusala, yo lenda salama mutindu beto ke yindula yo.”

Mutindu beto me katuka kutubila yo, mambu yai lenda monana ya mpa sambu na bantu ya nkaka bubu yai. Kansi bantu yina ke longukaka Biblia me zabaka yo dezia. Tala mambu ya kingana yai: “Kana nge lemba nitu na kilumbu ya mpasi, ngolo na nge ta vanda fioti.” (Bingana 24:10) Ya kieleka, Biblia ke tendulaka pwelele nde kana nge me lemba nitu mpi nge me konda kivuvu, yo ta sala nde nge vanda ve ti ngolo ya kusala mambu. Ebuna nki nge fwete sala sambu na kuyambula kikalulu ya kukonda kivuvu mpi kukuma kutadila mambu na mutindu ya mbote na luzingu?

[Kifwanisu]

Kivuvu lenda natila beto mambote mingi