1, 2. (a) Navothi na ana make meekiwe ũndũ wĩva ũtaĩle? (b) Twĩneenea nguma syĩva ilĩ ĩsomonĩ yĩĩ?

KWASŨANĨA ũndũ ũũ. Ĩvinda yĩmwe vaĩ mũndũ mũna watw’ĩkĩte atĩ nĩweekĩte ĩvĩtyo yaĩle kũtuma oawa. Andũ ma mũsyĩ na anyanyae mavaseng’eie mũno mayĩw’a atĩ mũndũ ũsu nĩwatw’ĩĩwa kũawa! Kĩla kyamaseng’isye mũno nĩ kũtw’ĩka ũkũsĩ ũla wethukĩĩiw’e ndwaĩ wa w’o na waumiw’e nĩ andũ meesĩkĩwe nĩ andũ vathei. Onthe ala mendete ũsili wa katĩ meewie thĩna mũno mayona mũndũ ũsu ũte na ĩvĩtyo ayũawa vamwe na ana make. Ndũkese kũsũanĩa ũsu nĩ wano. Ũsu nĩ ũndũ wamũkwatie mũthũkũmi mũĩkĩĩku wa Yeova weetawa Navothi watwĩe Isilaeli ĩvinda ya Mũsumbĩ Aavu.—1 Asu. 21:11-13; 2 Asu. 9:26.

² Ĩsomonĩ yĩĩ twĩneenea ngewa ya Navothi na tũisyoka tũneene ĩũlũ wa mũtumĩa waĩ kĩla kĩkundinĩ kya ĩvinda ya atũmwa weekie ũtwi ũtaĩ mũseo. Tũineenea ngewa isu syĩ Mbivilianĩ, nĩtũkwona kana ethĩwa nĩtũkwenda kwĩthĩwa na woni ta wa Yeova ĩũlũ wa ũsili wa katĩ, no nginya twĩthĩwe twĩnyivĩtye. Nĩtũũsyoka twone ũndũ kũekea ala angĩ kĩkundinĩ ĩla meeka ũndũ ũtaĩle kũtonya kwonany’a kana twĩ na woni ta wa Yeova ĩũlũ wa ũsili wa katĩ.

3, 4. Navothi ailyĩ ata, na nĩkĩ waleile kũthooesya Mũsumbĩ Aavu mũũnda wake wa mĩsavivũ?

³ Ĩvindanĩ ya Navothi Aisilaeli aingĩ maatĩĩaa ngelekany’o nthũku ya Mũsumbĩ Aavu na kĩla kĩveti kyake kĩthũku kyeetawa Yeseveli, ĩndĩ we Navothi aĩ mũĩkĩĩku kwa Yeova. Athaithi asu ma Mbaali mayamũnengete Yeova ndaĩa, o na mayoonaa mĩao yake ta kĩndũ. Ĩndĩ we Navothi oonaa ngwatanĩo yake na Yeova yĩ ya vata o na kwĩ thayũ wake mwene.

⁴ Soma 1 Asumbĩ 21:1-3. Ĩla Aavu weeie Navothi amũthooesye mũũnda wake wa mĩsavivũ, kana o etĩkĩle amũkũanĩsye na ũngĩ mũseango, Navothi nĩwaleile. Aleile nĩkĩ? Aeleisye ũũ na ndaĩa: “Yeova ndakandeke nĩkũnenge ũtiĩwa ũla natiĩwe nĩ aaĩthe makwa.” Navothi aleanile na ngewa ya Aavu nũndũ nĩweesĩ mwĩao ũla Yeova wanengete mbaĩ ya Isilaeli. Yeova ameete kana mũndũ ndakaatate kũthoosya vyũ ũtiĩwa wa mbaĩ ya aa-ĩthe make. (Ali. 25:23; Mot. 36:7) Vate nzika, Navothi oonaa maũndũ ũndũ Yeova ũmonaa.

5. Yeseveli eekie ata nĩ kana oaĩthye Navothi?

⁵ Ũndũ wa kyeva nĩ kana ĩla Navothi waleile kwĩka kĩla Mũsumbĩ Aavu wendaa, ooseiwe matambya mathũku nĩ mũsumbĩ ũsu na mũka. Nĩ kana Yeseveli osee mũũme mũũnda wa Navothi, avangĩthisye andũ maumye ũkũsĩ ũte wa w’o ĩũlũ wa Navothi, na kĩu kyatumie Navothi oawa vamwe na ana make. Yeova eekie ata nũndũ wa ũndũ ũsu ũthũkĩte ũu?

6, 7. Yeova oonanisye ata kana nĩwendete ũsili wa katĩ, na nĩkĩ ũndũ ũsu waĩle kwĩthĩwa wakiakĩisye andũ ma mũsyĩ wa Navothi na anyanyae?

⁶ Yeova atũmie Eliya ate kwananga ĩvinda athi akaneene na Aavu. Moonana amũtavisye nesa kana aĩ mũaani na kĩng’ei. Kwoou we Yeova amũtw’ĩĩe ata? Aisye kana Aavu, mũka, na ana make makakwatwa nĩ kĩla kyamũkwatie Navothi na ana make.—1 Asu. 21:17-25.

⁷ O na kau andũ ma mũsyĩ wa Navothi na anyanyae nĩmakwatiwe nĩ kyeva nũndũ wa kĩko kĩu kĩthũku kya Aavu, maiema kwĩthĩwa maakiakiw’a nĩ kũmanya kana Yeova nĩwoona ũndũ ũsu, na kana nĩwoosa ĩtambya mĩtũkĩ. Ĩndĩ nĩvatonyeka makethĩwa matatĩkie mũno nĩ kĩla kyeekĩkie ĩtina wa vau. Mo nĩmesaa kũendeea kwĩkala menyivĩtye na mamwĩkwatĩtye Yeova?

8. Aavu eekie ata ĩla weewie ũsilĩlo wa Yeova, na kwaendie ata ĩtina wa vau?

⁸ Aavu akililye eew’a ndeto ila Yeova wamũsilĩle nasyo, “atembũanga ngũa syake, na eevw’ĩka makunia mwĩĩ wake, na atĩĩa ũya, na akomea makunia, na aenda eyondetye.” Kĩu kĩonany’a ũndũ Aavu weenyivisye. Kwaendie ata eenyivya? Yeova nĩwanengie Eliya ũtũmane ũngĩ amũtwaĩe. Amũtũmie akamũtavye kana nũndũ nĩweenyivya, sila ũla waĩ anamũtw’ĩĩa na nyũmba yake ndũkeanĩa e thayũ. (1 Asu. 21:27-29) Yeova nĩweew’ĩie Aavu tei nĩkwĩthĩwa nĩwe ũla ‘ũtataa ngoo,’ kana kwa ndeto ingĩ, nĩwe ũla ũtonya kwona ũndũ ithyĩ tũilyĩ ngoonĩ.—Nth. 17:3.

9. Nĩkĩ tũkwasya kana wĩnyivyo now’o waĩ ũtonya kũsũvĩa mũsyĩ wa Navothi na anyanyae?

⁹ Andũ ma mũsyĩ wa Navothi na anyanyae meekie ata ĩla mamanyie kana mũsyĩ wa Aavu wesaa kweteelw’a wĩosewa ĩtambya ĩtina wa kĩkw’ũ kya Aavu? No kwĩthĩwa ũndũ ũsu matataĩĩe watatie mũĩkĩĩo woo mũno. Ethĩwa ũu nĩw’o vaendie, kĩla kyesaa kũmatetheesya no kwĩkala menyivĩtye. Wĩnyivyo nĩw’o wesaa kũtuma maendeea kũmũthaitha Yeova me aĩkĩĩku na mate na nzika o na vanini kana Ngai woo ndesa kũsila ũsili ũte wa katĩ. (Soma Kũtũngĩlĩlwa Kwa  Mĩao 32:3, 4.) Navothi, ana make, na mĩsyĩ yoo makoona ũsili wa katĩ nesa ĩla Yeova wĩĩthĩwa aithayũũkya ala alũngalu. (Yovu 14:14, 15; Yoa. 5:28, 29) O na ĩngĩ, mũndũ wĩnyivĩtye ndolawa kana “Ngaĩ akaete kĩla wĩa ũsilĩlonĩ, vamwe na kĩla ũndũ ũvithĩtwe, ethĩwa nĩ ũseo kana ethĩwa nĩ ũthũku.” (Mũta. 12:14) Ũu nĩ kwasya ĩla Yeova ũkũsilĩla mũndũ nũsiasya maũndũ o na ithyĩ tũtesa kũmona. Kwoou wĩnyivyo nũtũsũvĩaa tũikaeke kũmũĩkĩĩa Yeova.

10, 11. (a) Nĩ maũndũ ta meva matonya kũtuma twĩthĩwa na woni ũte mũseo ĩũlũ wa ũsili wa katĩ? (b) Wĩnyivyo ũkatũtetheeasya ata?

¹⁰ We wĩka ata atumĩa makeka ũtwi na ũyĩthĩa ndũnaũelewa kana ndũnetĩkĩlana naw’o? Kwa ngelekany’o, we wĩka ata ũkewa ndwĩendeea kũkwatĩĩa kĩanda kĩna kana o mũndũ wendete akewa ndeendeea kũkwatĩĩa kĩanda kĩna ũthũkũminĩ wa Yeova? Nao nata mũemeu kana mũkau, mwanau kana mwĩĩtu waku, kana o mũnyanyau anatengwa na ũyĩthĩa ndũkwĩtĩkĩlana na ũtwi wa atumĩa? Kana wĩka ata atumĩa makony’a tei mũndũ ũvĩtĩtye na we ndũkwona eeaĩlĩte kwonw’a tei? Maũndũ ta asu nĩmatonya kũtuma tũya nzika ĩũlũ wa Yeova na ũseũvyo wake. Wĩnyivyo ũtonya kũũsũvĩa ata ũnakomana na ũmwe katĩ wa maũndũ asu? Ekai tũsũanĩe nzĩa ilĩ.

 ¹¹ Mbee vyũ ethĩwa ve ũndũ weekĩka, wĩnyivyo ũkatumaa twĩtĩkĩla kana ve maũndũ amwe tũtesa kũmanya. Na o na ethĩwa twĩona ta twĩsĩ nesa kĩla kĩendeeie, tũikolwe kana no Yeova e weka ũtonya kũsoma ngoo ya mũndũ. (1 Sam. 16:7) Tũyĩsa kũkananĩsya kĩu. Kũmanya ũu kũkatumaa twĩkala twĩnyivĩtye, twĩkala twĩsĩ kana ve maũndũ tũtesa kũmanya, na kũkatumaa tũvĩndũa mawoni maitũ. Kelĩ, wĩnyivyo ũkatũtetheeasya tũendeee kwĩthĩwa twĩ ewi na twĩ na wũmĩĩsyo. O na ũkatũtetheeasya tweteele nginya ĩla Yeova ũkalũnga maũndũ ethĩwa ve sila ũte wa katĩ ũendeeie. Maũndũ mailea kũthi o tondũ ũla mũndũ mũĩ waandĩkie. Aandĩkie ũũ: “Kũkeethĩwa ũseo kwa ala makĩaa Ngai, . . . ĩndĩ kũtikethĩwa ũseo kwa ũla mũthũku o nake ndakongeleela mĩthenya yake.” (Mũta. 8:12, 13) Vate nzika, tweeka maũndũ twĩnyivĩtye ithyĩ ene tũkatetheka vamwe na ala angĩ onthe makonetw’e nĩ ũndũ ũla wĩkĩkĩte.—Soma 1 Vetelo 5:5.

12. Twĩneenea ngewa yĩva, na nĩkĩ?

¹² Ve ũndũ weekĩkie ĩvindanĩ ya atũmwa waĩ ĩtatwa kwa Aklĩsto ala maĩ ndũanĩ yaĩ Silia yeetawa Andiokia. Mo nĩmesaa kwĩkala menyivĩtye na nĩmesaa kũekea ala mamavĩtĩsye? Ekai tũneenee ngewa ĩsu na tũyona kĩla tũtonya kwĩmanyĩsya vo ĩũlũ wa kũekea. O na nĩkũtũtetheesya tũelewe ũndũ Yeova wonanasya nũsilaa katĩ kwa kũekea ala meeka naĩ.

13, 14. Mũtũmwa Vetelo anengiwe ianda syĩva, na oonanisye ata kana aĩ na ũkũmbaũ?

¹³ Mũtũmwa Vetelo aĩ mũtumĩa weesĩkĩe mũno kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto. Aĩ ũmwe katĩ wa ala matindanasya na Yesũ, na nĩwanengetwe ianda ngito. (Mt. 16:19) Kwa ngelekany’o, mwakanĩ wa 36 Vetelo nĩwatũmiwe akatavye Kolinelio na mũsyĩ wake ũvoo mũseo. Ũsu ndwaĩ ũndũ mũnini nũndũ Kolinelio aĩ Mũndũ-wa-mbaĩ-ingĩ ũte mwaĩke. Ĩla Kolinelio na andũ make metĩkĩĩiw’e veva mũtheu, Vetelo aisye atĩĩ: “Ve mũndũ ũtonya kũmavata aa manzĩ, maikavatiswe, ala mosete Veva Mũtheu o taitũ?”—Meko 10:47.

¹⁴ Mwakanĩ wa 49 Klĩsto aminĩte kũsyawa, atũmwa na atumĩa ala maĩ Yelusaleme nĩmakomanie nĩ kana maoany’e ethĩwa yaĩ lasima Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ, ala matw’ĩkĩte Aklĩsto, maĩkwe. Ũmbanonĩ ũsu Vetelo aneenie na ũkũmbaũ alilikany’a ana-a-asa kana myakanĩ yaĩ navu ĩtina Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ nĩmanengiwe veva mũtheu o na mate aĩke. Ũkũsĩ ũsu wa Vetelo nĩwatetheeisye mũno nzama ĩla ĩtongoesye yĩke ũtwi. (Meko 15:6-11, 13, 14, 28, 29) Ti vinya ũkethĩa Aklĩsto Ayuti vamwe na ala mataĩ Ayuti matanie mũno nũndũ wa ũkũmbaũ wa Vetelo wa kũelesya maũndũ. We nũũ ũla waĩ aemwa nĩ kũĩkĩĩa mũtumĩa ta ũsu waĩ mũima ũu kĩ-veva?—Aevl. 13:7.

15. Vetelo eekie ĩvĩtyo yĩva ĩla waĩ ndũanĩ ya Silia yeetawa Andiokia? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 23.)

¹⁵ Vavĩtie o ĩvinda ĩnini kuma ũmbano ũsu weekwa mwaka wa 49 Klĩsto aminĩte kũsyawa na ĩndĩ Vetelo athokea Aklĩsto ala maĩ ĩla ndũanĩ ya Silia yeetawa Andiokia. Avika ndũanĩ ĩsu nĩwatanĩie mũno kũvulana na ana-a-asa ala mataĩ Ayuti. Maiema kwĩthĩwa matethekie mũno nĩ ndambũka ĩsu nũndũ Vetelo aĩ mwana-a-asa wĩ ũmanyi mwingĩ na weeyoneete maũndũ maingĩ. Ĩndĩ makililye matataĩĩe Vetelo akola kũĩsanĩa namo. No nginya kĩu kĩthĩwe kyamatelemilye mũno na kyamatũla ngoo. Kĩko kĩu kya Vetelo nĩkyaaisye Aklĩsto angĩ Ayuti, o na Valanava, mambĩĩa kwĩka take. Nĩ kyaũ kyatumie mũtumĩa mũima ta ũsu eka ũtwi mũthũku ta ũsu waĩ ũtonya kũaany’a kĩkundi?  Na ĩkũlyo yĩla ya vata vyũ tũtonya kũkũlya nĩ, Ngewa ĩsu ya Vetelo ĩtonya kũtũtetheesya ata ĩla mũtumĩa wa kĩkundi waneena kana weeka ũndũ watũũmĩsya?

16. Vetelo akaniw’e ata, na kĩu kĩtuma twĩkũlya makũlyo meva?

¹⁶ Soma Akalatia 2:11-14. Vetelo akwatiw’e nĩ kĩtei kya kũkĩa andũ. (Nth. 29:25) O na kũtw’ĩka nĩweesĩ nesa ũndũ Yeova woonaa Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ, nĩwakĩie kwoswa naĩ nĩ Aklĩsto Ayuti ala matembeete kũu maumĩte Yelusaleme nũndũ mo maĩ aĩke. Me o kũu Andiokia, mũtũmwa Vaulo, ũla waĩ vo ũmbanonĩ ũla weekĩwe Yelusaleme mwaka wa 49 Klĩsto aminĩte kũsyawa, nĩwakanisye Vetelo menene amũtavya kana ũsu waĩ wangangany’o. (Meko 15:12; Aka. 2:13) Aklĩsto mate Ayuti ala mavathũlilwe nĩ Vetelo mesaa kwĩka ata? Nĩmesaa kwĩtĩkĩla kũlulutĩka? Nake Vetelo nĩwaveniwe ianda syake nũndũ wa ĩvĩtyo yĩu weekie?

17. Vetelo aunĩkie ata nũndũ wa kũekewa nĩ Yeova?

¹⁷ Twasisya nesa nĩtwonaa kana Vetelo nĩweenyivisye na eetĩkĩla ũkany’o ũla wanengiwe nĩ Vaulo. Vai vandũ Maandĩkonĩ vonanĩtye kana nĩwaveniwe ianda ila waĩ nasyo. O na ĩtina wa vau nĩwaveveewe aandĩka valũa ilĩ ila syesie kwĩkĩwa Mbivilianĩ. Ve kaũndũ kamwe wawetie valũanĩ wake wa kelĩ kala katwendeeasya mũno. Valũanĩ ũsu eetie Vaulo, “mwana-a-asa waitũ Vaulo, ũla tũmwendete mũno.” (2 Vet. 3:15) O na kau ũtwi mũthũku ũla Vetelo weekie nũtonya kwĩthĩwa waũmĩisye Aklĩsto ala mataĩ Ayuti, Yesũ, ũla nĩwe mũtwe wa kĩkundi, ndaaeka kũmũtũmĩa. (Aev. 1:22) Kĩndũ kĩu nĩkyanengie ala maĩ kĩkundinĩ mwanya wa kwĩyĩelekany’a na Yesũ na Ĩthe wake kwa kũekea Vetelo. Twĩĩkwatya kana vai ũmwe woo waaĩtĩkĩla kũlulutĩka nũndũ wa ĩvĩtyo ya mũndũ wĩ na naĩ.

18. Nĩ ũndũ wĩva ũtonya kũtũkwata ũkethĩa twĩ na vata wa kwĩthĩwa na woni ta wa Yeova ĩũlũ wa ũsili wa katĩ?

¹⁸ Atumĩa ala me kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto ũmũnthĩ nĩ andũ me na naĩ o ta ala maĩ kĩla kĩkundinĩ kya ĩvinda ya atũmwa. Ũu nĩw’o nũndũ “ithyonthe mavinda maingĩ nĩtũvĩtasya.” (Yak. 3:2, The Holy Bible in Current Kikamba Language) O na kau kĩu nĩ kĩndũ twĩsĩ nesa, thĩna ũlikaa ĩla ithyĩ ene twavĩtĩw’a nĩ mwana-a-asa. Tũkesa kũvĩtĩw’a, no twonany’e twĩ na woni ta wa Yeova ĩũlũ wa ũsili wa katĩ? Kwa ngelekany’o, we wĩka ata ũkew’a mũtumĩa aneena ndeto ikwonany’a nĩ ta ve mbaĩ ĩmwe nzeo kwĩ ila ingĩ? We wĩka kũlulutĩka mũtumĩa akaelya kũneena ũndũ mũna atasũanĩĩte na aikũthatya kana aikũũmĩsya? Vandũ va kũsembea kwasya mwana-a-asa ũsu ndaĩlĩte kũendeea kwĩthĩwa mũtumĩa, we nĩwĩthĩwa na wũmĩĩsyo wĩsĩ kana Yesũ nũkũseũvya maũndũ nũndũ nĩwe mũtwe wa kĩkundi? Vandũ va kũsisya o mavĩtyo make, we no ũtate kũsũanĩa maũndũ maseo, ta myaka mingĩ ĩla mwana-a-asa ũsu wĩthĩĩtwe e mũĩkĩĩku? Mwana-a-asa ũsu ũkũvĩtĩsye akatw’ĩka nũkũendeea kwĩthĩwa e mũtumĩa kana o akatw’ĩka nũkwongelwa ianda ingĩ, we no ũtane vamwe nake? Weethĩwa na veva wa kũekea, ũkoonany’a kana wĩ na woni ta wa Yeova ĩũlũ wa ũsili wa katĩ.—Soma Mathayo 6:14, 15.

19. Twaĩle kũtw’a kwĩka ata?

¹⁹ Onthe ala mendete ũlũngalu me na mea ma kwona mũthenya ũla Yeova wĩveta vyũ maũndũ onthe mate maseo ala makwatĩte andũ nũndũ wa Satani na nthĩ ĩno yake nthũku. (Isa. 65:17) Ekai tũendeee kweteela mũthenya ũsu na tũyĩkalaa tũtw’ĩte vyũ kwĩthĩwa na woni ta wa Yeova ĩũlũ wa ũsili wa katĩ. Tũkoonanasya ũu kwa kwĩtĩkĩla kana ve maũndũ tũtesa kũelewa, na kwa kwĩthĩwa twendete vyũ kũekea ala matũvĩtĩsya.