Whetẹnu Wẹ Jijọ Dagbe Jẹ Bubusẹ Ji to Aliho He Sẹhundaga Mẹ?

WHETẸNU wẹ a gán dọ dọ jijọ dagbe jẹ bubusẹ ji to aliho he sẹhundaga mẹ? To gbẹwhenu towe wẹ ya, kavi sọn ojlẹ hẹnnumẹ kavi họntọn towe he nọgbẹ̀ wayi lẹ tọn mẹ? Mẹdelẹ nọ dọ dọ Wẹkẹ-Whàn I lọ, he fọ́n to 1914, wẹ dohiagona bẹjẹeji ojlẹ mítọn tọn, yèdọ whenue jijọ gbẹtọvi lẹ tọn jẹ gbigble ji te hugan gbede pọ́n. Whenuho-plọnmẹtọ Robert Wohl wlan to owe etọn de mẹ dọ: “Mẹhe pò togbẹ̀ to awhàn lọ godo lẹ kudeji mlẹnmlẹn dọ aihọn de wẹ wá vivọnu bọ devo bẹjẹeji to août 1914.” (Sọgbe hẹ owe lọ The Generation of 1914)

Whenuho-kantọ Norman Cantor dọ dọ: “Osẹ́n he nọ deanana walọyizan gbẹtọvi lẹ tọn hẹ ode awetọ lẹ, ehe to huhlọn depò dai, ko wá yin hùzẹdeji pete to filẹpo. To whenuena e yindọ tonudọtọ lẹ po awhàngán lẹ po ko yinuwa hẹ gbẹtọ livi susu he to anademẹ yetọn glọ lẹ taidi kanlin he yè plan jei hùhù gbé lẹ, nuyise sinsẹ̀n tọn kavi osẹ́n walọ dagbe tọn tẹwẹ gán sọ tin he na whàn gbẹtọ lẹ ma nado nọ yinuwa hẹ yenọzo to aliho kanlinjọmẹ tọn mẹ? . . . Gbẹtọ susu wẹ yin hùhù po kanyinylan po to Wẹkẹ-Whàn tintan lọ whenu [sọn 1914-1918], sọmọ bọ ogbẹ̀ gbẹtọvi tọn masọ yin nudewanu paali ba.”

Whenuho-kantọ Glẹnsinu lọ H. G. Wells wlan to owe etọn Esquisse de l’histoire universelle he bẹ zẹẹmẹ gigọ́ hẹn do whẹho ehe ji mẹ, dọ whenue nuplọnmẹ nulẹ wá aimẹ na yede tọn ko yin alọkẹyi godo wẹ “walọyizan gbẹtọ lẹ tọn jẹ gbigblezọn ji nugbonugbo.” Etẹwutu? Mẹdelẹ lẹndọ na gbẹtọ ma yin nudevo de hú wunmẹ kanlin tọn he yiaga de poun wutu wẹ. Wells, he kẹalọyi ga dọ nulẹ wá gbẹ̀mẹ na yede wẹ, wlan to 1920 dọ: “Yé wá gbèta lọ kọ̀n dọ gbẹtọ yin kanlin de he nọ wanu dopọ hẹ mẹdevo lẹ, taidi avùn Inde tọn he nọ yangbè lẹ . . . , enẹwutu na yewlẹ, e di nuhe sọgbe dọ mẹhe taidi avùn daho podọ huhlọnnọ to gbẹtọvi lẹ ṣẹnṣẹn lẹ ni nọ gbidikọna mẹhe pò lẹ bo dugán do yé ji.”

Na nugbo tọn, dile Cantor dohia do, wẹkẹ-whàn tintan lọ ko zọ́n bọ pọndohlan gbẹtọvi lẹ tọn gando walọyizan dagbe go gble pete. E basi zẹẹmẹ dọ: “Mẹlẹ nọ dọ ohó agọ̀ do nuyiwa whẹndo gbẹtọvi tọn he jẹnukọn tọn lẹpo go, enẹ wẹ aliho tonudidọ tọn yetọn, nusisọ́ yetọn po pọndohlan yetọn gando zanhẹmẹ go po.” Ṣọṣi lẹ lọsu ko yidogọna doyiyi walọyizan dagbe tọn taun, na yé hẹn nuplọnmẹ Klistiani tọn lẹ flusọ́ gbọn alọkikẹyi nuplọnmẹ nulẹ wá aimẹ na yede tọn gọna godoninọna otò he to awhànfun sọta yede lẹ dali. Awhàngán Grande-Bretagne tọn Frank Crozier wlan dọmọ: “Sinsẹ̀n Klistiani tọn lẹ fọnjlodotena mẹlẹ sinsinyẹn nado hùmẹ podọ mí nọ yí yé zan po awubibọ po.”

Nujinọtedo Walọ Dagbe Tọn lẹ Yin Gbigbẹdai

To owhe ao he bọdo Wẹkẹ-Whàn I lọ go lẹ gblamẹ, yèdọ to ojlẹ hunyanhunyan tọn lọ mẹ, nujinọtedo hoho tọn lẹ po osẹ́n he gando walọ dagbe go lẹ po busẹ bọ pọndohlan jlòkoko tọn wá gbayipe. Whenuho-kantọ Frederick Lewis Allen dọ dọ: “E sọgbe taun nado ylọ owhe ao he bọdo awhàn lọ go lẹ dọ Owhe Ao Walọ Gblẹzọn Tọn Lẹ. . . . Na to whenue whẹndo gbẹtọvi tọn he jẹnukọn lọ busẹ, nujinọtedo walọ dagbe tọn he zọ́n bọ ogbẹ̀ nọ họakuẹ bo nọ do lẹndai de lẹpo wẹ busẹ ga, bọ e vẹawu nado mọ nujinọtedo devo he na diọtẹnna yé lẹ.”

To owhe 1930 lẹ gblamẹ, ojlẹ nuhahun sinsinyẹn akuẹzinzan tọn lọ hẹn mẹsusu jẹflumẹ, na yé jẹhẹ́n klókló wutu. Amọ́ to vivọnu owhe enẹlẹ tọn, aihọn lọ sọ tindo numimọ awhàn devo he hẹnnugble taun tọn, yèdọ Wẹkẹ-Whàn II. Tlolo wẹ otò susu jẹ akuẹ và do awhànfunnu huhlọnnọ he dobu lẹ mẹ ji, ehe zọ́n bọ aihọn lọ mọ agbọ́ to akuẹzinzan-liho, ṣigba bo wá tlọ biọ ojlẹ awufiẹsa sinsinyẹn tọn he sẹhundaga de mẹ. To vivọnu awhàn lọ tọn, tòdaho kanweko susu wẹ yin gbigbakija, bọ bọmbu nuzanusẹvaun tọn awe poun wẹ yin yiyizan nado và tòdaho awe sudo to Japon! Gbẹtọ livi susu lẹ wẹ kú to opà yasanamẹ sinsinyẹn tọn lẹ mẹ. Lẹndopọ mẹhe awhàn lọ hù lẹ tọn wẹ nudi gbẹtọ livi 50, he bẹ sunnu, yọnnu po yọpọvu lẹ po hẹn.

To ninọmẹ ylankan he Wẹkẹ-Whàn II lọ hẹnwa lẹ mẹ, kakati gbẹtọ lẹ ni tẹdo nujinọtedo walọ dagbe tọn he ko tin sọn hohowhenu lẹ go, mẹdopodopo jẹ nuhe jlo e wà ji. Owe de na linlin dọ: “Aṣa jlòkoko-ninọ tọn he bẹjẹeji to mẹhe yì awhàngbenu lẹ ṣẹnṣẹn lọ jẹ linlin biọ tòvi he pò to godo lẹ ṣẹnṣẹn ji, bọ e taidi dọ osẹ́n he tin gando zanhẹmẹ go dai lẹ yin hùzẹdeji to awhàn lọ whenu wẹ nkọ. . . . Na mẹlẹ dona yawu yinuwa bosọ nọ to whlẹndo ji to ojlẹ awhàn tọn lọ mẹ wutu, osẹ́n walọ dagbe tọn lẹ yawu busẹ sọn aimẹ, podọ to tòvi he ma yì awhàngbenu lẹ ṣẹnṣẹn, ogbẹ̀ gbẹtọvi tọn ma vó nude ba bọ mẹlẹ sọ nọ yawu kú, kẹdẹdile e te do to awhàngbenu.” (Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45)

Na mẹlẹ nọ to budina okú mapote wutu, yé nọ jlo vẹkuvẹku nado yawu biọ haṣinṣan owanyi tọn de mẹ, etlẹ yin na ojlẹ gli de. Nado suwhẹna aliho jlòkoko tọn he mẹ mẹlẹ doalọ to fẹnnuwiwa mẹ te to ojlẹ ayidego tọn enẹlẹ mẹ, yọnnu whési Grande-Bretagne-nu de dọmọ: “To paa mẹ, mí ma yin gblewanọ, awhàn he to yìyì lọ wẹ zọ́n.” Awhànfuntọ Amelika tọn de yigbe dọmọ: “Suhugan mẹlẹ tọn nọ mọ mí di gblewanọ, amọ́ jọja lẹ wẹ mí bọ mí gán kú to whedepopenu.”

Susu mẹhe lùn awhàn lọ tọ́n lẹ tọn wẹ nuyiwa kanyinylan tọn he yé ko yí nukun do mọ lẹ gbẹ́ wá doyana. Kakajẹ egbé, nujijọ ylankan enẹlẹ gbẹ́ nọ gọwá ayiha mẹ na delẹ to omẹ enẹlẹ mẹ, etlẹ yin mẹhe pò to ovu to ojlẹ lọ mẹ lẹ, podọ e nọ ṣí na yé didọ din wẹ nuylankan enẹ to jijọ nkọ, bọ ehe nọ hẹn awufiẹsa wá na yé taun. Susu yetọn ma do yise ba, bo masọ nọ yọ́n walọ dagbe dovo na walọ ylankan. Na gbẹtọ lẹ masọ tindo sisi na aṣẹpipa depope he gán ze osẹ́n lẹ dai gando nuhe yin dagbe po nuhe yin oylan po go wutu, mẹlẹ jẹ mimọ ji dọ hẹn-sinyẹn ma to nudepope kọ̀n.

Nujinọtedo Walọ Dagbe Tọn Yọyọ Lẹ

To Wẹkẹ-Whàn II godo, owe delẹ yin didetọn gando aṣa zanhẹmẹ tọn gbẹtọvi lẹ tọn go. Dopo to yé mẹ wẹ Linlin Kinsey tọn he tọ́n to États-Unis to owhe 1940 lẹ gblamẹ, bo bẹ hugan weda 800 hẹn. Taidi kọdetọn de, mẹsusu masọ nọ gbánú-donú ba eyin yé to hodọdo whẹho zanhẹmẹ tọn lẹ ji, yèdọ nuhe ma nọ yì gbọnmọ dai. Dile etlẹ wá yin didohia to nukọn mẹ dọ owe lọ dósin sọha mẹhe doalọ to zanhẹmẹ to mẹhe tindo vijinu dopolọ lẹ ṣẹnṣẹn po aṣa zanhẹmẹ tọn gblezọn devo lẹ po mẹ tọn ji, dodinnanu lọ gọalọ nado mọdọ walọ dagbe depò to aliho he sẹhundaga mẹ to awhàn lọ godo.

Na ojlẹ de, mẹlẹ tẹnpọn nado tẹdo nujinọtedo walọ dagbe tọn lẹ go. Di apajlẹ, ladio-whé lẹ, sinima pọntẹn lẹ, po televiziọn họsa lẹ po nọ tẹnpọn nado dapana nudepope hẹ bẹ fẹnnuwiwa hẹn lẹ. Amọ́, e ma yin na ojlẹ kaka de. William Bennett he yin wekantọ nuplọnmẹ tọn dai to États-Unis basi zẹẹmẹ dọmọ: “Amọ́, to owhe 1960 lẹ gblamẹ tòvi Amelika tọn lẹ jẹ aṣa delẹ zan ji, he sọ to nukọnzindo po awuyiya po, bo sọgan yin pinpọnhlan di doyìyì nukunhunhun po walọ dagbe lẹ po tọn. Otò susu devo lẹ sọ jẹ walọ dopolọ lẹ zan ji. Naegbọn jijọ dagbe lẹ he to bubusẹ sọ wá sinyẹn deji to owhe 1960 lẹ gblamẹ?

To owhe enẹlẹ gblamẹ wẹ yọnnu lẹ fọngu na mẹdekannujẹ yetọn bọ diblayin to ojlẹ dopolọ mẹ, mẹlẹ jẹ pọndohlan he gbọnvo pete tindo ji gando zanhẹmẹ go, ehe zọ́n bọ nujinọtedo walọyizan tọn yọyọ lẹ sinai. Amasin-kún he nọ glọnalina hòmimọ po kọdetọn dagbe po lẹ sọ yin awuwlena. Todin he e ko yọnbasi dọ sunnu po yọnnu po de ni zanhẹ yede matin obu lọ dọ e na tọ́nkọ do hòmimọ mẹ, “owanyi na mẹnọzo mọmọ tọn” kavi “zanhẹmẹ tintindo nado daihun poun, matin gbemima nado dà ode awetọ” wá gbọn kámẹ-gòmẹ.

To ojlẹ dopolọ mẹ, linlin-jlatọ lẹ, sinima lẹ, po televiziọn-họsa lẹ po masọ nọ do okọ̀ de na osẹ́n walọ dagbe tọn lẹ ba. To nukọn mẹ, Zbigniew Brzezinski, he yin nukọntọ Pipli Hihọ́ Otò Tọn États-Unis tọn to dai, dọ gando walọyizan he nọ sọawuhia to Televiziọn ji lẹ go dọmọ: “Yé [nuhe nọ yin didohia to Televiziọn ji lẹ] nọ na tulimẹ nado nọ ví do mẹdetiti tọn mẹ glanglan, yé nọ do danuwiwa po kanyinylan po hia di nuyiwa he sọgbe lẹ, [bosọ] nọ na tuli kọndopọ zanhẹmẹ tọn hẹ omẹ voovo lẹ.”

Sọn owhe 1970 lẹ gblamẹ, nuyizan lẹtliki tọn he nọ hò video lẹ ko gbapé. Todin, whenue mẹde to edeṣo to ohọ̀ etọn mẹ, e sọgan pọ́n nuhe bẹ fẹnnuwiwa hẹn lẹ, vlavo aṣa zanhẹmẹ tọn tlọlọ he mẹlọ ma na ko jlo gbede dọ mẹde ni mọ emi bọ emi yì pọ́n to sinima họsa de. To agọe, Intẹnẹt ko zọ́n bọ yẹdide po video gblewa tọn he hiọawu taun lẹ po ko gbayipe to otò susu mẹ lẹdo aihọn pé, bọ mẹdepope he do ọdinatẹẹ wẹ gán nọ pọ́n yé.

Kọdetọn voovo he ehe hẹnwa lẹ hẹnmẹjọsi taun. Ogán gànpa États-Unis tọn de dọ to agọe dọ, “To owhe ao die, eyin jọja gbévun lẹ yin wiwle wá gànpamẹ, n’nọ dọho hẹ yé do nuhe yin dagbe po oylan po lẹ ji. Amọ́ yọpọ he to wiwá din lẹ nọ to pinpọn mi didọ yé ma to nuhe dọ n’te sè wẹ nkọ.”

Fie Wẹ Mí Gán Mọ Anademẹ lẹ Yí Sọn?

Mí ma gán ganjẹ sinsẹ̀n aihọn tọn lẹ go nado mọ anademẹ lẹ yí na nuhe dù walọ dagbe zinzan. Sinsẹ̀n enẹlẹ ko lẹzun apadewhe aihọn ehe tọn bo nọ doalọ to ylanwiwa etọn mẹ, kakati nado tẹdo nujinọtedo dodo tọn lẹ go, dile Jesu po hodotọ dowhenu tọn etọn lẹ po wà do. Wekantọ de kanse dọ: “Awhàn tẹ whenu wẹ awhànpa de ma ko dọ pọ́n te dọ Jiwheyẹwhe to adà emitọn mẹ?” Na nuhe dù titẹdo nujinọtedo walọ dagbe tọn Jiwheyẹwhe tọn lẹ go, sinsẹ̀ngán tòdaho New York tọn de dọ to owhe delẹ die dọ: “To aihọn lọ mẹ, Ṣọṣi wẹ yin titobasinanu dopo gee he mẹ yè ma nọ ze afọdide kaka de whẹpo do biọ yijlẹdo afọdide planplan he yè dona ze whẹpo do biọ ahihun de mẹ lẹ go.”

E họnwun dọ lehe jijọ dagbe to bubusẹ to aliho he sẹhundaga mẹ to aihọn lọ mẹ do dohia dọ nude dona yin wiwà to niyaniya mẹ. Amọ́, etẹwẹ dona yin wiwà taun? Etẹlẹ wẹ dona yin vivọjlado? Mẹnu wẹ gán hẹn vọjlado enẹlẹ wá, podọ gbọnna?

[Nudọnamẹ tangan lẹ]

“Gbẹtọ susu wẹ yin hùhù po kanyinylan po to Wẹkẹ-Whàn tintan lọ whenu [sọn 1914-1918], sọmọ bọ ogbẹ̀ gbẹtọvi tọn masọ yin nudewanu paali ba”

[Yẹdide]

Ayidedai he ylan taun lẹ gbọn kámẹ-gọ̀mẹ to egbehe