E AKI bati te bitaki n taai ake I reirei iai, bwa ataei ake ko moan rin ma ngaiia n te koraki teuana, bon raom naba ni banen am reirei. Nanona ngkanne bwa ko atai araia angia kaain te kaawa ao a ataa naba aram.

E otabwaniniaki te kaawa ae Liberty n taabo n ununiki aika uarereke, ao te aroka ae ununikaki riki bon te koon. Ngke I bungiaki, e mwakuri tamau iroun temanna te tia ununiki n ara kaawa. Ngke ai tebwi tabun au ririki, I a reireinai ni kabuta te turakita ao I a rabakau mwakuri n ununiki tabeua aika bebete.

I kaikawaaki iroun tamau ae e a kara. I bungiaki ngke ai 56 ana ririki ao tinau 35. Ma e ngae n anne, bon te mwaane ae kairariki tamau, e marurung, e korakora, ao e maribo, ao e reireinira ngaira aika natina ni kabane bwa e na kakawaki naba anne iroura. E aki rangi ni bati ana mwane ma e taraia raoi bwa iai ara auti, ara kunnikai, ao kanara, ao e tauraoi ni buokira n taai nako. E mate ngke 93 ana ririki ao tinau ngke 86 ana ririki. A bon aki beku ibukin Iehova. I buakoia tariu ao mwaaneu, iai tariu temanna ae kakaonimaki ni beku bwa te unimwaane n te ekaretia man te tai are e moani baireaki iai te mwioko anne ni moan 1970 tabun.

E rangi n taua te Aro tinau. Ni katoa Taabati, e kakairira nakon te Aro ae te Baptist. Ngke ai 12 au ririki, I a tibwa ongo taekan te Temanna n teniman. I rangi ni kan ota iai ngaia are I a titirakina tinau ni kangai: “E na kangaa n riki Iesu bwa te Nati ao te Tama n tii teuana te tai?” I uringa ana kaeka aei: “Natiu, e aki kona ni kabwarabwaraaki. Ti aki kona n ota iai.” Ao bon te bwai ae I aki ota iai. Ma ngke tao ai 14 au ririki, I a bwabetitoaki n te karaanga ae uarereke n ara kaawa, ao I katebonakoaki tenua te tai ibukin te Temanna n teniman!

Ngke I a rin n te kauarinan, e a reke raoraou ae te tia itau ao e kaungaai bwa N na kataa te itau. Ngaia are I a kataneiai iai, ao I a karin n te botaki n itau ae te Golden Gloves. I aki rangi n rabakau iai ngaia are imwin tabeua te tai, I a katokia. Imwina riki, I a karinaki n te U.S. Army ao ni kanakoaki nako Tiaman. N au tai ni mwakuri ikanne, e kanakoai au mataniwi nakon te Noncommissioned Officers Academy bwa n ana iango I rabakau ni kairiri. A tangiria bwa N na rinea te tautia bwa nakoau. I aki tangiria bwa N na teimatoa n tiku n te mwakuri n tautia, ngaia are imwini banen au tai ni mwakuri ae uoua te ririki, I a kariaiakaki n otinako mai iai n 1956. Ma e aki maan imwin anne, I a karina arau n te taanga ni buaka ae rangi ni kaokoro.

Mangkekei ni karokoa te tai aei, I a tia n reiakina arou n riki bwa te mwaane ni koaua. I rangi ni kairaraangaki n aron taraan te mwaane ni koaua ae kaokaotaki n taian taamnei ao irouia aomata. Irou bon tiaki mwaane ni koaua aomata aika uarongorongo. Ma I a atai bwaai tabeua ake e a bitaki iai maiuu. N te bong teuana, ngke I buti n te kaa i nanon te kaawa ao a kateitei baia nakoiu uoman ataeinnaine. I kinaia bwa karimwin teuare mare ma mwaaneu are te karimoa. Bon Ana Tia Kakoaua Iehova ataeinnaine aikai. I a tia ni butimwaea te Taua-n-Tantani ao te Awake! mairouia, ma I namakinna bwa e rangi ni matoatoa irou Te Taua-n-Tantani. Ma n te tai aei, a a kaoai nakon te Reirei n te Boki n te Ekaretia, ae te botaki ae uarereke ibukin reiakinan ao maroroakinan te Baibara ae karaoaki ni mwengaia. I tuangia bwa N na iangoia. A titiraki ma te moangare ataeinnaine aikai ni kangai: “Ko berita?” Ao I taku: “I berita.”

I nanokawaki teutana n au berita aei, ma I namakinna bwa I aki kona ni buutakinako mai iai. Ngaia are n te tairiki anne, I a nako. E anaaki riki nanou irouia ataei aika uarereke. I aki kona ni kakoauaa ae a rangi ni bati baika a atai n te Baibara! Imwin irirakin tinau nakon te taromauri ni katoa Taabati, bon tii teutana au atatai n te Baibara. I a motinnanoia ngkai bwa N nang reiakina ae bati riki. I a kariaia bwa N na reirei n te Baibara. I reiakina aran te Atua ae Moan te Mwaaka bwa Iehova. N ririki aika nako, I titirakina tinau ibukia Ana Tia Kakoaua Iehova, ao e kangai, “A tataromauria te unimwaane ae arana Iehova.” Ma I a namakinna ngkai bwa a a kaureaki raoi matau!

I waekoa n rikirake n au reirei, bwa I ataia ae e a reke irou te koaua. I nanon tii ruaiwa te namwakaina imwin irakin te moani botaki anne, I a bwabetitoaki ni Maati 1957. E a bitaki au iango ibukin te maiu. Ngkana I uringa au iango ngkoa ibukin te mwaane ni koaua, I a kukurei bwa I a tia n reiakina aron te mwaane ni koaua n te Baibara. Iesu bon te mwaane ae kororaoi. E korakora ao ni mwaaka riki nakoia naake a iangoiia bwa mwaane ni koaua. Ma e ngae n  anne, e aki irekereke Iesu ma taian un, ma “e kariaia bwa e na kammarakaki,” n aron are e a kaman taekinaki. (Ita. 53:2, 7) I a ataia ae te tia rimwin Iesu ni koaua e “riai n nimamannei nakoia aomata nako.”—2Tim. 2:24.

I moana au bwaiania n te ririki are imwina n 1958. Ma I waekoa ni katokia i nanon te tai ae uarereke. Bukin tera? I a motinnanoia bwa N nangi mare ma Gloria, ae temanna i buakoia ataeinnaine ake a kaoai nakon te reirei n te boki n te ekaretia! I bon aki uringaaba n au motinnano anne. Ai aron te atibu ae kakawaki Gloria n te tai anne ao ni karokoa boong aikai. Irou e rangi ni kakawaki riki nakon te taiman ae moan te kakawaki, ao I rangi ni kukurei ngke I mare ma ngaia! E na boni karakina arona Gloria:

“Bon 17 mwaitira irouia ara karo. Tinau bon te tia Kakoaua ae kakaonimaki, ao e mate ngke 14 au ririki. N te tai anne, e a tibwa moana ana reirei n te Baibara tamau. Ibukina bwa ai akea tinara, e a karaoa ana babaire tamau ma te mataniwi n te reirei. N te tai aei, e reirei mwaaneu ae ikawai riki nakoiu n te kauarinan, ao e bubutii tamau bwa N na ikaruoruo ma ngaia n reirei. Ti karaoa aei bwa e aonga n titiku temanna n te auti n tararuaiia tarira aika uarereke ao ni katauraoa naba te katairiki ibukin ara utu ngkana e oki tamara ni mwakuri. E kariaiakaki anne iroun te mataniwi n te reirei ao ti waakinna ni karokoa ana tai n angabeeba mwaaneu. A reirei n te Baibara ma ngaira utu aika uoua aika taani Kakoaua, ao ti ikawairake bwa Ana Tia Kakoaua Iehova ngaira aika 11. I unga n te mwakuri ni minita e ngae ngke I kabokorakora n taai nako ma te maamaa. E buokai n aei Sam i nanon ririki aika bati.”

I mare ma Gloria ni Beberuare 1959. Ti kukurei ni kaai ni bwaiania. N Turai n te ririki anne, ti a kororeta bwa ti kani mwakuri n te Betaera, bwa ti ingainga ni kani beku ni kautun ara botaki. Ti maroro ma te tari te mwaane ae akoi ae Simon Kraker. E tuangira bwa a aki kariaiakaki taanga n te Betaera n te tai anne. E aki roko n te bua ingaingara ni kani beku n te Betaera, ma taraan ae ti tataninga i nanon te tai ae maan!

Ti kororeta naba nakoni kautun ara botaki ao ti bubutii bwa ti na kanakoaki nakon te tabo ae korakora riki iai kainnanoan te ibuobuoki. Ni kaekaan ara bubutii, ti anganaki tii teuana te tabo bwa Pine Bluff i Arkansas. Ni boong akanne, iai uoua ekaretia i Pine Bluff, teuana ibukia aomata aika mainaina ao teuana ibukia aika bwatabwata. Ti kanakoaki nakon te ekaretia are a bwatabwata kaaina ae tao tii 14 taan uarongorongo iai.

Ko bae ni mimi ngkai e riki naba te kakaokoroaki n aia ekaretia Ana Tia Kakoaua Iehova. Ao kaekaan anne, bon akea ara anga iai ni boong akanne. Iai tuua aika katabuakaki iai bobotakia reeti aika kaokoro, ao ko kona n aitara iai ma mwakuri n iowawa. N taabo aika bati, a maaku taari bwa e kaawa n uruakaki aia Tabo n Taromauri ngkana a kaai n taromauri reeti aika uoua. E bon riiriki anne. Ngkana a uarongorongo man te auti teuana ma teuana taani Kakoaua aika bwatabwata n aia tabo aika mainaina, a na boni katikaki ao a na bae n oreaki. Ibukini kanakoraoan te mwakuri n uarongorongo, ti ongeaba nakon tuua, ma kantaningaan te bitaki nakon ae raoiroi riki.

A bati kangaanga n ara mwakuri ni minita. Ngkana ti uarongorongo n te aono ni bwatabwata, n tabetai ti a karebwerebwe n aia mataroa utu aika mainaina n tiaki nanora. Ti riai ni waekoa ni baireia bwa ti na taekina te kibu teuana n te aro ae kimototo ke ti na tii kabwarabure ao ni waakinaanako ara mwakuri. Anne aroni karaoan te mwakuri ni boong akekei n taabo tabeua.

Ni koauana, ti riai ni kakorakoraira ni mwakuri ni kareketianti ibukini boutokaan ara bwaiania. Ti kakabooaki n tenua te taaraa n tebongina n angiin ara mwakuri ake ti karaoi. E kaitiaki ni mwenga aika kakaokoro Gloria. I kariaiakaki ni buokia n ana tabo ni mwakuri teuana bwa e aonga ni bane n te itera ni bong. Ti anganaki ara katawanou ao I uaia ni kanna ma Gloria imwain nakora. E katirai aia kunnikai kaain te utu teuana Gloria ni katoa wiki, ao ngai I kaitiaka tinanikun te mwenga, winto, ao mwakuri riki tabeua. N te utu teuana ae a mainaina kaaina, ti kakaitiaki winto, e karaoia mai nanona Gloria ao ngai mai tinaniku. Ti kakaraoia n uaa e bong, ngaia are ti anganganaki ara katawanou. E amwarake Gloria n te auti ma e kaokoroaki ma kaain te utu, ao ngai I amwarake n te karaati. Akea au kangaanga iai. Bon te amwarake ae kangkang. A bon akoi te utu aei ma  a kakairi n aroia aomata ake i rarikia. I uringa te tai teuana are ti tei iai n te tabo ni bwaa teuana, ao ngke e a on tangken ara kaa, I a bubutiia te tia bwaa bwa e na kabongana te roki Gloria, ma e katokai matana n taraai ao e taku, “E roka.”

N iterana are teuana, ti rangi ni kukurei ma taari, ao ti rangi n tangira ara mwakuri ni minita! Ni moan rokora i Pine Bluff, ti maeka ma te tari te mwaane ae te tabonibai n te ekaretia n te tai anne. Tiaki kaain te onimaki buuna, ao e moana te reirei n te Baibara ma ngaia Gloria. Imwin tabeua te tai, I a reirei n te Baibara ma natiia te aine ao buuna. A kaai ni motinnanoia te tina ma natina te aine aei bwa a na beku ibukin Iehova ao a a bwabetitoaki.

A bati raoraora aika tangiraki iroura n te ekaretia are a mainaina kaaina. A kaoira bwa ti na katairiki ma ngaiia ma a riai ni karaoia ngkana e a roo. N te tai anne, a rangi ni kamatairikiia kaain te Ku Klux Klan (KKK), ae te botaki ae boutokaa te kairiribai n te reeti ao te iowawa. I uringa te mwaane temanna ae tekateka n ana bwaranta mai moa n tairikin te Halloween teuana, ao e mata ni kamoa ma kunnikaina ae a bwabwainna kaain te KKK. Ma bon akea tukaia taari ni kaota aia akoi man te aeka ni mwakuri anne. N te tai teuana, ti a kainnanoa te mwane ibukini mwanangara nakon te bwabwaro, ao e kukurei te tari te mwaane temanna ni kabooa ara kaa ae te 1950 Ford bwa ti aonga ni kona ni mwananga. N te bong teuana, teuana te namwakaina imwina, ti a uarongorongo man te auti teuana ma teuana ao n reirei n te Baibara ma aomata ao ti a kua bwa ai mwin te kabuebue. Ngke ti a roko n ara auti ao ti boni kubanako, bwa e a tei ara kaa i matan ara auti! Iai te reta ae uarereke i aoni kiraatina mai moa ae kangai: “E a kona n okiringkami ami kaa bwa au bwaintangira. Tarimi.”

Iai riki te mwakuri n akoi teuana ae I teimatoa n uringnga. N 1962, I kaoaki nakon te Kuura ni Minita Ibukin te Tautaeka n Uea i Lansing Maiaki, i New York. Bon te reirei ni kataneiai i nanon teuana te namwakaina ibukia naake a tararuai ekaretia, aono aika uarereke, ao aika bubura. Ma ngke e reke irou te kakao, ai akea au mwakuri ni kareketianti ao akea au mwane. Ma e ngae n anne, e a tia ni maroro ma ngai te kambwana n tareboon i Pine Bluff ibukin te mwakuri teuana. Ngkana a kammwakurai, N na riki bwa te moan I-Bwatabwata ni mwakuri iai. N tokina, a a tuangai bwa a na kammwakurai. Tera ae N na karaoia? Akea au mwane ibukini mwanangau nako New York. I a tia n iangoia raoi bwa N na butimwaea te mwakuri aei ao ni karautaeka nakon te kakao nakon te kuura. I a bon tauraoi ni korea au reta ni karautaeka nakon te kakao ao e a riki naba te bwai teuana ae I aki kona ni mwaninga.

N te karangaina teuana, e karebwerebwe te tari te aine n ara ekaretia ae tiaki kaain te onimaki buuna, ao e anganai teuana te tinaniku ae onrake n te mwane. I nanon tabeua te wiki, e a tia neiei ma natina tabeman aika uarereke ni kautimwaakaia ao a nakon te tabo n uniki bwaubwau ao ni koutii titania ake a riki i buakoia bwa a aonga ni karekea te mwane ae tau ibukini mwanangau nako New York. E taku neiei, “Naako ira te kuura ao reiakini baika bati n aron am konaa, ao ko a manga oki n reireinira!” Imwin anne, I a butiia te kambwana n tareboon arei ngkana I kona  ni moana au mwakuri irouia nimaua te wiki imwin te tai are e a tia ni baireaki. E matoa aia kaeka ae kangai, “Ko aki kona!” Ma bon akea au kangaanga iai. I a tia ni karaoa au motinnano. I rangi ni kukurei ngke I aki butimwaea te mwakuri anne!

Aio aroni kabwarabwaraan ara tai ni mwakuri i Pine Bluff iroun Gloria: “I rangi n tangira te aono anne! Iai 15 nakon 20 au reirei n te Baibara ikanne. Ti kawari auti nako n te ingabong ao imwina ti kairi reirei n te Baibara n nikiran te bong, n tabetai ni karokoa 11 n te tairiki. E rangi ni kakukurei te mwakuri! N na boni kukurei ngke arona bwa I tiku ni mwakuri iai. N na kaotia raoi bwa I bon aki tangira ae e na bitaki mwiokoau nakon te mwakuri ni mwamwananga n te aono ae uarereke, ma e iangoa te bwai teuana riki Iehova.” Ao bon anne ae riki.

N ara tai ni bwaiania i Pine Bluff, ti kororeta ni bubutii bwa ti kan riki bwa bwaiania aika okoro. Ti rangi ni kantaningaa reken aei ibukina bwa e tangirira te mataniwi n te aono ae bubura bwa ti na buoka te ekaretia i Texas, ao e tangiria bwa ti na nako ao n riki bwa bwaiania aika okoro iai. E anaaki nanora n iangoan te bitaki anne. Ngaia are ti a tataninga ao n tataninga, ma kantaningaan te kaeka man te Totaieti, ma e tuai man roko ara reta. N tokina, e a roko te reta n te bong teuana ao ti a mwiokoaki nakon te mwakuri ni mwamwananga! Bon Tianuare te tai anne n 1965. Brother Leon Weaver ae te tia babaire ngkai n te Komete n te Aobiti n Tararua n te United States, e rineaki naba bwa te mataniwi n te aono ae uarereke n te tai anne.

I raraoma ngkai N nang riki bwa te mataniwi n te aono ae uarereke. Tao teuana te ririki imwain aei, e tuoi baike I riai ni katauaki iai te mataniwi n te aono ae bubura ae James A. Thompson, Jr. E kaotii ma te akoi itera tabeua ake I kona ni kanakoraoi riki, ao e taekini baika a riai ni mwaatai iai mataniwi n te aono ae uarereke. Ngke I a karaoa te mwakuri aei i nanon te tai ae uarereke, I a ataia ae I boni kainnanoa ana reirei ni kairiri. Imwini mwiokoau n te itera aei, Brother Thompson bon te moani mataniwi n te aono ae bubura ae I mwakuri ma ngaia. A bati reireiau mairoun tariu n te onimaki ae kakaonimaki aei.

Ni boong akanne, e karako te reirei ni kataneiai nakoia mataniwi n te aono ae uarereke. I kabanea teuana te wiki ni matakuakina aron ana mwakuri te mataniwi n te aono ae uarereke temanna ngke e kawara te ekaretia teuana. E a manga kabanea te wiki are imwina ni matakuakina aron au mwakuri ngke I kawara te ekaretia teuana. E anganai ana taeka n reirei ao kaetieti naba. Imwin anne, ti nang mwakuri n tii ngaira. I uringa are I kangai nakon Gloria, “E koaua bwa e a riai ni kitanira ngkai?” Ma imwin tabeua te tai, I a ataa te bwai teuana ae kakawaki. Iai n taai nako taari aika mwaatai aika kona ni buokiko ngkana ko kariaia bwa a na buokiko. E teimatoa ni kakawaki  irou buokau mairouia taari mwaane aika mwaatai n aron J.  R. Brown, ae te mataniwi ae mwamwananga n te tai anne, ao Fred Rusk man te utu ni Betaera.

E korakora te kairiribai n te reeti ni boong akanne. N te tai teuana, a mwaati kaain te KKK n te kaawa are ti kawaria i Tennessee. I uringa te tai are ti motirawa iai ma raora n uarongorongo n te kirabu n amwarake teuana. I nako ni kamanena te roki n aia tabo mwaane, ao I nora te mwaane ae taraa ni moakakung ma ana taitai ae kaota te kairiribai n te reeti, bwa e teirake ao e rimwiai. Ma e rimwira te tari te mwaane temanna ae mainaina ae bubura riki nakoiu ma teuare taraa ni moakakung. E titirakinai ni kangai: “A nakoraoi bwaai ni kabane Brother Herd?” E a kawaekoaa naba n nako teuare moakakung ao e a aki kamanena te roki. I nanon ririki aika bati, I a tia n noria bwa e bon aki riki te kairiribai mani kunin te aomata, ma boni man te bure are mairoun Atam ae ti bane n ituaki iai. Ao I a tia n ataia naba ae te tari bon te tari ni koaua n aki ongea kaokoron te kun, ao e tauraoi ni mate ibukim ngkana e kainnanoaki.

Ti kabanea 33 te ririki n te mwakuri ni mwamwananga, ao 21 te ririki mai iai n te aono ae bubura. Bon ririki aika rangi ni bati iai kakabwaia ao baika ti rinanoi aika kaungaira. Ma iai riki kakabwaiaara teuana. N Aokati 1997, e a tibwa koro bukin te baere ti a kamani kakantaningaia. Ti a kaoaki bwa ti na beku n te Betaera n te United States tao 38 te ririki imwin are ti moani kororeta ni bubutii iai. N te namwakaina are imwina, ti a moana ara beku n te Betaera. I iangoia bwa a bon tii tangiria taani kairiri n te Betaera bwa ti na ibuobuoki i nanon te tai ae uarereke, ma tiaki anne ae riki.

I moani mwakuri n te Aobiti Ibukin te Mwakuri. Anne bon te reirei ni kataneiai nakoiu. A riai taari mwaane ikanne n rinanoi titiraki aika bati aika kakawaki ao aika kangaanga man taian rabwata n unimwaane ao mairouia mataniwi aika mwamwananga ni kabutaa te aba. I kakaitau n aia taotaonakinnano ao aia ibuobuoki taari mwaane n aia tai ni kataneiaai. Ma I namakinna bwa ngkana I a manga mwiokoaki bwa N na mwakuri ikanne, N na bon teimatoa naba n reireinaki irouia.

Ti tangira te maiu n te Betaera ngai ma Gloria. Bon anuara te ututimwaaka, ao e bati buokara iai n te Betaera. Imwin tao teuana tabun te ririki, I a beku bwa te tia ibuobuoki n te Komete Ibukin te Mwakuri n te Rabwata n Tautaeka Ibukia Ana Tia Kakoaua Iehova. N 1999, I a rineaki bwa kaain te Rabwata n Tautaeka. I a tia n reiakini baika bati ni mwiokoau aei, ma te reirei ae moan te kakawaki bon ataakin ae Iesu Kristo bon atun te ekaretia ni Kristian, ao tiaki te aomata riki temanna.

Ngkana I kauringa aroni maiuu rimoa, n tabetai e kuri n titeboo au namakin ma te burabeti are Amota. E anaaki nanon Iehova iroun te tia kawakintiibu ae nanorinano aei are e karaoa te mwakuri n tai ae mangori bwa te tia ewari biikun te tukomorea, ae te amwarake ae a tii kakanna aika maiu ni kainnano. E rinea Amota te Atua bwa te burabeti, ae te mwioko ae e kakabwaiaaki iai. (Amota 7:14, 15, kbn.) N aron anne, e mutiakinai naba Iehova, e ngae ngke natin te tia ununiki ngai ae maiu ni kainnano i Liberty i Indiana, ao e kabwaroi nakoiu kakabwaia aika bati aika riaon ae I kona n taekin! (TaeRab. 10:22) I namakinna bwa e moanaki maiuu n te maiu ni kainnano, ao tokina te kakabwaia ni bwaai n taamnei ae riaon ae I kona n iangoia!