1, 2. (a) Tera te mwakuri n ribuaka are a rinanona Nabota ma natina? (b) Taekin aroaro aika uoua aika ti na rinanoi n te kaongora aei.

IANGOA te bwai ae riki aei. E bukinaki te mwaane temanna ni karaoan te bure ae kakaiaki. A rangi ni mimi ao ni bua aia iango ana utu teuaei ao raoraona, bwa e kabureaki man aia kakoaua ni kewe mwaane aika ataaki bwa akea uaaia. A rangi n uruaki nanoia naake a tangira te kaetitaeka ae riai ngke a nora tiringana ma natina aika akea aia bure. Bon te rongorongo ae koaua aei. Aio are e rinanona ana toro ae kakaonimaki Iehova ae Nabota, are maiu n ana tai n tautaeka Uean Iteraera are Aaba.​—1Uea 21:​11-13; 2Uea 9:26.

² N te kaongora aei, ti na rinanoa rongorongon Nabota ao te unimwaane ae kakaonimaki n te ekaretia ni Kristian n te moan tienture, are karaoa te kairua ae kakaiaki. N rinanoani katoto man te Baibara aikai, ti na reiakina iai kakawakin te nanorinano ngkana ti na kaotia ae ti kakairi n ana kaetitaeka ae riai Iehova. Ti na reiakina naba ae ti kona ni kakairi n ana kaetitaeka ae riai Iehova ngkana ti tauraoi ni kabwarai buure n te tai are ti nora iai te ribuaka n te ekaretia.

3, 4. Te aeka n aomata raa Nabota, ao e aera ngke e rawa ni kaboonakoa ana nne ni kureebe nakon te Uea are Aaba?

³ E kakaonimaki Nabota nakon Iehova ma angia tibun Iteraera a kakairi n ana katoto ae buakaka te Uea ae Aaba ao buuna are Ietebera, ae te Uea n Aine ae buakaka. Bon taan taromauria Baara naakai ao a aki karinea Iehova ke ana kaetieti. Ma e kakawaki riki iroun Nabota ana iraorao ma Iehova nakoni maiuna.

⁴ Wareka 1 Uea 21:​1-3. E tangiria Aaba ni kabooa ana nne ni kureebe Nabota ao e na angan teuaei ana nne ni kureebe ae raoiroi riki bwa oneani mwina, ma e rawa Nabota. Bukin tera? E kabwarabwaraa ma te karinerine ni kangai: “I bon aki kona n iangoa karaoan ae N na anganiko tibwangaia au bakatibu, bwa e katabuaka anne Iehova.” E boto aki butimwaean aei iroun Nabota i aon ana tua Iehova nakoia tibun Iteraera, are e katabuaka kaboonakoan abaia bakatibu n aki manga kaokaki. (NakIbo. 25:23; WarIte. 36:7) E teretere bwa e iangoi bwaai Nabota n aron ana iango Iehova.

5. Tera are e karaoia Ietebera ibukin tiringan Nabota?

⁵ E kananokawaki bwa ngke e aki butimwaea te bubutii arei Nabota, e a kauekei mwakuri aika riaon ae riai teuana imwin teuana te Uea ae Aaba ma buuna. Ibukini kani karekean te nne ni kureebe irouni buuna, e a baireia Ietebera bwa e na kabuakakaaki Nabota, ike e a tiringaki iai ma natina mwaane. Tera aron Iehova n te ribuaka ae kananokawaki aei?

6, 7. E kangaa ni kaotia Iehova bwa e tangira te kaetitaeka ae riai, ao e aera bwa e riki aei bwa kabebeteaia ana utu Nabota ao raoraona?

⁶ E waekoa Iehova ni kanakoa Eria nakon Aaba. E tuanga Aaba Eria bwa bon te tia tiriaomata ao te tia iraa ngaia. Tera ana moti Iehova n te bure aei? Te baere e karaoaki nakon Nabota ma natina, e na karaoaki naba nakon Aaba, buuna ao natina mwaane.​—1Uea 21:​17-25.

⁷ E ngae ngke a rawawata ana utu Nabota ao raoraoia n ana mwakuri n tiritiri Aaba, ma akea te nanououa bwa a kabebeteaki n ataakin ae e nori ribuaka Iehova ao e na waekoa ni kaetii. Ma e ngae n anne, e bae ni kataaki nanorinanoia ao onimakinan Iehova n te bitaki ae e na riki imwina.

8. Tera aron Aaba nakon ana rongorongo Iehova ibukin te motikitaeka, ao tera mwina?

⁸ Ngke e a ataa tuuaana Aaba iroun Iehova, “e raeuai kunnikaina ao e kaaki te raerobwa i aon rabwatana, ao e aki mamatam ao e teimatoa ni wene i aon te raerobwa ao e nanakonako ma te bwarannano.” E boni kananorinanoa Aaba! Tera mwina? E taku Iehova nakon Eria: “N na aki karokoa te kabuanibwai n ana tai ni maiu ibukina bwa e kananorinanoa i matau. N na karokoa te kabuanibwai i aon ana utu n ana bong natina te mwaane.” (1Uea 21:​27-29; 2Uea 10:​10, 11, 17) E kaabwabwaka ana nanoanga nakon Aaba, Iehova ae “te tia tuoi naano.”​—TaeRab. 17:3.

9. E aera bwa a kamanoaki kaain ana utu Nabota ao raoraona ni bwainan te nanorinano?

⁹ Tera aron rotakia naake a ataa ana bure ae kakaiaki Aaba? E bae ni kataaki aia onimaki ana utu Nabota ma raoraoia ngke a ongo ae e na aki katuuaaeaki ana utu Aaba ni karokoa ae e tia ni mate. Ngkana ngaia anne, a bae ni kamanoaki ni bwainan te nanorinano, bwa a na kaungaaki iai n teimatoa ni kakaonimaki n taromauria Iehova, ao  n onimakina Atuaia bwa e na karaoa te kaetitaeka ae riai. (Wareka Te Tua-Kaua 32:​3, 4.) A na karekea te kaetitaeka ae kororaoi Nabota, natina mwaane, ao aia utu, ngkana e kautiia akana raoiroi Iehova. (Iobi 14:​14, 15; Ioa. 5:​28, 29) Irarikina, te aomata ae nanorinano e uringa ae “e na motiki taekani mwakuri nako te Atua ae koaua, n ikotaki ma bwaai nako aika raba, bwa tao e raoiroi ke e buakaka.” (TeMin. 12:14) Eng, ngkana e karaoa te motikitaeka Iehova, e rinanoi koaua aika raba mairoura. Ngaia are bwainan te nanorinano, e kamanoia aomata aika akea aia bure mani buan aia onimaki.

10, 11. (a) Baikara bwaai aika kona n tuoaki iai ara iango ibukin te kaetitaeka ae riai? (b) N aaro raa ake ti na kamanoaki iai ni bwainan te nanorinano?

¹⁰ Tera arom ngkana a karaoa aia moti unimwaane ae ko aki ota raoi iai ke tao ko aki kukurei iai? N te katoto, tera ae ko na karaoia ngkana e anaaki mwiokoam ke mwiokoan temanna ae ko tatangiria? Tera arom ngkana e kabaneaki man te ekaretia buum, natim te mwaane ke te aine, ke raoraom ni kaan, ao ko aki kukurei n te moti anne? Tera arom ngkana ko kakoauaa bwa e kairua nanoangaan te tia bure temanna? E kona n tuoaki onimakinan Iehova iroura ao onimakinan naba  ana babaire n ana botaki n aaro aikai. Ko na kangaa ni kamanoaki ni bwainan te nanorinano ngkana ko aitara ma te aeka ni kataaki aei? Iangoi aanga aika uoua.

¹¹ Te moan, ti kairaki ni bwainan te nanorinano bwa ti na ataia ae e aki tabwanin raoi ara atatai iai. N aki ongeia bwa mwaitira te bwai ae ti ataia iai, ma bon tii Iehova ae kona n nora nanon te aomata. (1Tam. 16:7) Ngkana ti ururinga te koaua ae aki kona ni kakeweaki aei, ti na kaumakaki iai ni bwaina te nanorinano n ataa tian ara atatai, ao ni kaetii ara iango ibukin te bae riki. Te kauoua, ti na buokaki ni bwainan te nanorinano bwa ti na aantaeka ao n taotaon nanora ni kantaningaa Iehova bwa e na kaetii bwaai. E taku te Baibara: “E na bon nakoraoi aroia te koraki ake a maaka te Atua ae koaua . . . , ma e na aki nakoraoi tokin te aomata ae buakaka, ao e na aki naba maan ana bong.” (TeMin. 8:​12, 13) Ngkana ti teimatoa ni bwaina te nanorinano, ti na bane ni kakabwaiaaki, ao ai uana naba ma naake a irekereke iai.​—Wareka 1 Betero 5:5.

12. Tera te rongorongo ae ti na rinanona, ao bukin tera?

¹² A aitara Kristian ake n te moan tienture i Turia i Antioka ma kataakin aia onimaki ao tauraoia ni kabwarai buure. Ti na rinanon te rongorongo anne ae e na buokira n neneri arora ni kaineti ma te kabwarabure ao ni karikirakea ara atatai ibukin irekereken anne ma ana iango Iehova ibukin te kaetitaeka ae riai.

13, 14. Baikara mwioko ake e anganaki te abotoro Betero, ao e kangaa ni kaotiota te ninikoria?

¹³ Te abotoro Betero bon te unimwaane ae rangi ni kinaaki n te ekaretia ni Kristian. Bon raoraon Iesu ni kaan ao e anganaki mwioko aika kakawaki. (Mat. 16:19) N te katoto, n 36 C.E., e mwiokoaki Betero bwa e na tataekina te rongorongo ae raoiroi nakoni Korenerio ao kaaini batana. E rangi ni kakawaki te mwakuri aei, kioina ngkai bon te Tientaire Korenerio ae tuai ni korotobibiaki. E taku Betero ngke a ruonaki n te taamnei ae raoiroi Korenerio ma kaaini batana: “Iai ae e kona n tuka bwabetitoaia naakai n te ran, ngkai a a tia ni karekea te taamnei ae raoiroi n ai arora?”​—Mwa. 10:47.

¹⁴ N 49 C.E., a ikotaki abotoro ma unimwaane i Ierutarem bwa a na maroroakina ae e kainnanoaki korotobibiaia Tientaire ake a a riki bwa Kristian ke e aki. N te boowi aei, e ninikoria n taetae Betero ni kauringia taari ae tabeua te ririki n nako, ao a a tia Tientaire aika aki korotobibiaki ni karekea te bwaintituaraoi ae te taamnei ae raoiroi. A buokaki kaain te rabwata n tautaeka n te moan tienture ni karaoan aia moti man te baere e a tia n noria Betero. (Mwa. 15:​6-11, 13, 14, 28, 29) A bae ni kakaitau I-Iutaia ao Kristian ake Tientaire n ninikoriani Betero n taekini koaua aikai. Ai bebetera onimakinan te mwaane ae ikawai n te onimaki anne irouia Kristian ake rimoa!​—Ebera 13:7.

15. Tera ana kairua Betero ni menana i Turia i Antioka? (Nora te taamnei ni moan te kaongora aei.)

¹⁵ Teutana te tai imwin te boowi n 49 C.E., ao e a nako Turia i Antioka Betero. Ni menana ikanne, e kakabanea ana tai ma tarina ake Tientaire. Akea te nanououa bwa a kakabwaiaaki nakanne man ana atatai Betero ao baike e a tia n rinanoi. Ma tao a bae ni mimi ao ni maraki nanoia ngke e a aki manga amwamwarake ma ngaiia Betero. E iraraang iroun teuaei Barenaba ao kaain te ekaretia ake I-Iutaia ni karaoan aei. Tera ae e kaira te unimwaane ae te Kristian ae e a ikawai n te onimaki bwa e na karaoa te kairua ae kakaiaki  aei, ae e kona ni karekea te iraraure n te ekaretia? Ma ae kakawaki riki, tera reireiara man ana kairua Betero are e na kona ni buokira ngkana ti rotakibuaka n ana taeka te unimwaane ke ana mwakuri?

16. E kangaa ni kaetaki Betero, ao baikara titiraki aika rio mai iai?

¹⁶ Wareka I-Karatia 2:​11-14. E mwane Betero n te bwai ni kamwane ae maakakia aomata. (TaeRab. 29:25) E ngae ngke e ataa raoi ana iango Iehova ibukia Tientaire, ma e boni maaka are a na aki karinea I-Iutaia aika korotobibiaki ake a roko mai Ierutarem, ngkai e a bobotaki ma Kristian aika Tientaire. E mena naba n te boowi are e boo i Ierutarem te abotoro Bauro n 49 C.E., ngaia are e a waimataa Betero i Antioka ao n taekinna bwa e mwamwanaa te aba. (Mwa. 15:12; IKar. 2:13) A na tera aroia Kristian aika Tientaire ake a rotakibuaka n ana kairua Betero? A na kariaia bwa a na mamaara iai? A na bua mwiokoan Betero aika kakawaki ibukin ana bure?

17. E kangaa ni kakabwaiaaki Betero mani kabwaraan ana bure iroun Iehova?

¹⁷ E noraki Betero bwa e nanorinano ni butimwaea ana reirei ni kairiri Bauro. E aki taekinaki n te Baibara bwa a bua mwiokoana. Ni koauana, e kairaki n te taamnei imwina riki bwa e na korei reeta aika uoua ake a a riki bwa kanoan naba te Baibara. N ana kauoua n reta Betero, e taekina Bauro bwa ‘tarina ae tangiraki.’ (2Bet. 3:15) E ngae ngke e bae ni kammaraki aroni Betero nakoia kaain te ekaretia ni Kristian aika Tientaire, ma e teimatoa Iesu ae atun te ekaretia ni kamanena teuaei. (IEbe. 1:22) E a tia n reke aia tai kaain te ekaretia anne ni kakairi iroun Iesu ao Tamana n aroia ni kabwaraa ana bure Betero. E riai kantaningaan ae akea ae kariaia bwa e na mamaara n ana kairua te aomata ae aki kororaoi.

18. N ningai ae ti riai ni kakairi iai n aroaron Iehova n iangoa te kaetitaeka ae riai?

¹⁸ N aron ae noraki naba n te moan tienture, bon akea unimwaane aika kororaoi n te ekaretia ni Kristian ni boong aikai, “bwa ti bane ni kakaraoa ae kairua n taai aika bati.” (Iak. 3:​2, kabwarabwara mai nano) Ti bae ni kai ataa te koaua aei, ma e boni kangaanga ngkana ti rotakibuaka n aki kororaoia tarira. Ti na kakairi n aron Iehova n iangoa te kaetitaeka ae riai ngkana e riki aei? N te katoto, tera arom ngkana e taekina te bwai ae oti iai te ribuaka te unimwaane? Ko na kariaia bwa ko na mamaara ngkana e taetae n aki iango moa ke ni kammarakiko? N oneani mwin are ko a waekoa naba n iangoia bwa e a aikoa tau n riki bwa te unimwaane, ko na taotaona nanom ni kantaningaa kaetan anne iroun Iesu ae atun te ekaretia? Ko na kekeiaki n uringa kakaonimakin te tari anne ni beku i nanon ririki aika bati? Ngkana e teimatoa n riki bwa te unimwaane te tari ane bure nakoim ke ni karekei mwioko riki tabeua, ko na kimwareirei ma ngaia? Ngkana ko tauraoi ni kabwarabure, ko a kaotia iai bwa ko kakairi n ana kaetitaeka ae riai Iehova.​—Wareka Mataio 6:​14, 15.

19. Tera ae ti riai ni motinnanoia?

¹⁹ A ingainga naake a tangira te kaetitaeka ae riai ni kariariaa te bong are e nang kamaunai iai Iehova ribuaka ni kabane aika karawawataia aomata, ake a riki mairoun Tatan ao te waaki ae buakaka ae ngkai. (Ita. 65:17) Ma ngkai ni karokoa te tai anne, ti bia teimatoa ni kakairi n ana iango Iehova ni kaineti ma te kaetitaeka ae riai n arora n nanorinano, ni kakoauaa ae iai tian ara konabwai, ao n akoiia ni kabwarai aia bure akana bure nakoira.