Ndi Mme Ntantaọfiọn̄ Ẹkara Uwem Fo?

ẸMA ẹda ke isọn̄ ẹse ikpaenyọn̄ ke okoneyo oro enyọn̄ an̄wan̄ade, enye esitie obubịt obubịt, ediwak ntantaọfiọn̄ ẹnyụn̄ ẹsem nte daimọn. Isua 350 emi ẹbede edi akpa ini oro mme owo ẹketọn̄ọde ndifiọk adan̄a nte ntantaọfiọn̄ ẹkponide ye nte mmọ ẹyomde usụn̄ ẹkpọn̄ nnyịn. Ikam itọtọn̄ọ ndifiọk akaka odudu oro ẹnamde utom ke enyene-uten̄e ekondo nnyịn.

Toto ke ata eset, mme owo ẹsise nte ọfiọn̄ ye mme ntantaọfiọn̄ ẹsan̄ade ata nnennen nnennen ke ikpaenyọn̄ ke okoneyo, ye nte mmọ ẹsikpụhọrede itie ke ikpaenyọn̄ ke ini ke ini. (Genesis 1:14) Ediwak owo ẹtịn̄ ukem ikọ oro Edidem David eke Israel ekewetde ke n̄kpọ nte isua 3,000 emi ẹkebede, ete: “Ke adan̄aemi nsede enyọn̄, utom nnuenubọk fo, ọfiọn̄ ye ntantaọfiọn̄ emi afo owụkde; nso n̄kpọ edi owo eke afo etide enye?”—Psalm 8:3, 4.

Edi m̀mê nnyịn imọfiọk m̀mê ifiọkke, utịn, ọfiọn̄, ye mme ntantaọfiọn̄ ye nte mmọ ẹsisan̄ade ẹnen̄ede ẹbehe nnyịn ke ata ediwak usụn̄. Utịn, emi edide ntantaọfiọn̄ oro isọn̄ nnyịn esisan̄ade akanarede, edi ata akpan n̄kpọ oro mme owo ẹsidade ẹfiọk ini—oro edi, uniọn̄ usen ye isua. Abasi enịm ọfiọn̄ “ọnọ ini eke odoride,” m̀mê man “asian nnyịn ini.” (Psalm 104:19; Contemporary English Version) Ndien mme ntantaọfiọn̄ ẹsinọ mme awatinyan̄ nnennen ndausụn̄, ẹsikam ẹnọ mme aka ọfiọn̄ nnennen ndausụn̄ ke nte ẹkpenamde ẹnyụn̄ ẹwatde ubomofụm uka ọfiọn̄ mmọ. Ntak edi oro ndusụk owo ẹkerede ke ekeme ndidi mme ntantaọfiọn̄ ẹnyene ufọn en̄wen ke ẹsiode edisian nnyịn ini ye eyo ẹfep, ẹnyụn̄ ẹnam inen̄ede iwụt esịtekọm iban̄a mme edibotn̄kpọ Abasi. Ndi mmọ ẹkeme nditịn̄ n̄ko se iditịbede inọ nnyịn ke ini iso m̀mê ndisian nnyịn afanikọn̄ oro ẹditịbede?

Ntọn̄ọ ye Uduak Edisiak Ntantaọfiọn̄

Ẹketọn̄ọ ndise ikpaenyọn̄ ndụri ndomo nda nteme mme owo nte ẹkpedude uwem ke isọn̄ ke Mesopotamia eset toto ke n̄kpọ nte isua 3,000 emi ẹkebede. Mbon oro ẹketọn̄ọde edisiak ntantaọfiọn̄ ẹma ẹsinen̄ede ẹtịn̄ enyịn ẹse ikpaenyọn̄. Ukpepn̄kpọ oro aban̄ade ikpaenyọn̄ ọkọtọn̄ọ ke ini mmọ ẹkesịnde ukeme ndifiọk nte mme ekondo ikpaenyọn̄ ẹsisan̄ade, ndiwet mme itie oro ntantaọfiọn̄ ẹdude, nsio n̄wed usenọfiọn̄ ndi, nnyụn̄ ntịn̄ ini oro ọfiọn̄ esifụkde utịn m̀mê ini oro utịn ofụkde ọfiọn̄. Edi edisiak ntantaọfiọn̄ idịghe ikpîkpu edise se utịn ye ọfiọn̄ ẹnamde ke isọn̄ nnyịn. Edisiak ntantaọfiọn̄ owụt ke ebiet oro utịn,  ọfiọn̄, mme ekondo eken, ntantaọfiọn̄, ye mme uyọ ntantaọfiọn̄ ẹdude, ye nte mmọ ẹdude ẹkpere kiet eken, ẹnam mme akpan n̄kpọ ẹtịbe ke isọn̄, ẹnyụn̄ ẹkara uwem mme owo. Didie?

Ndusụk mme asiak ntantaọfiọn̄ ẹsise mme ekondo ikpaenyọn̄ man ẹkụt idiọn̄ọ m̀mê ntọt afanikọn̄ oro editịbede ke ini iso; ndien mbon oro ẹfiọkde idiọn̄ọ m̀mê ntọt oro ẹkeme ndida n̄n̄wam idem ke nsio nsio usụn̄. Mbon en̄wen ẹkere ke edisiak ntantaọfiọn̄ enen̄ede owụt se idide akan̄a nnyịn m̀mê ke ekeme ndin̄wam nnyịn ifiọk nnennen ini oro ikpanamde n̄kpọ. Ẹdọhọ ke ẹfiọk emi ke ndise nte mme akpan ekondo ikpaenyọn̄ ẹdude ẹkpere kiet eken, ẹnyụn̄ “ẹbat” nte mmọ ẹsinamde n̄kpọ ye kiet eken ye nte mmọ ẹsinamde ye isọn̄. Ẹdọhọ ke odudu oro mmọ ẹnyenede ke idem owo etiene nte mmọ ẹkedude ẹkpere kiet eken ke ini oro owo oro akamanade.

Mbon oro ẹketọn̄ọde ndisiak ntantaọfiọn̄ ẹkedọhọ ke isọn̄ edi ufọt ekondo, ndien ke mme ekondo en̄wen ye mme ntantaọfiọn̄ ẹsịne ke udịm udịm ekara emi andisịne ke ata esịt ekpride akan, ẹnyụn̄ ẹsan̄a ẹkanade isọn̄. Mmọ ẹkekere n̄ko ke utịn enyene usụn̄ oro esisan̄ade ke ikpaenyọn̄ ke ufọt ntantaọfiọn̄ ye mme uyọ ntantaọfiọn̄ kpukpru isua. Mmọ ẹkekot se itiede nte usụn̄ oro usụn̄ utịn ẹnyụn̄ ẹbahade usụn̄ oro ẹsịn ke ikpehe 12. Ẹkot ikpehe kiet kiet ẹdian uyọ ntantaọfiọn̄ oro utịn esisan̄ade ebe. Ntre ke idiọn̄ọ udịm enyọn̄ 12 ẹkesan̄a ẹdidu. Ẹkenịm ke mme abasi ẹdụn̄ọ ke mme ikpehe, m̀mê inua-okot ufọk heaven emi. Edi nte ini akakade, ntaifiọk ẹma ẹdifiọk ke utịn isisan̄ake ikanade isọn̄, edi ke isọn̄ esikam asan̄a akanade utịn. Uyarade emi ama owụt ke edisiak ntantaọfiọn̄ idịghe ukpepn̄kpọ ntaifiọk.

Edisiak ntantaọfiọn̄ ọkọtọn̄ọ ke Mesopotamia, edi ama atara esịm se ikperede ndidi kpukpru ebiet ke ererimbot ẹnyụn̄ ẹnịm enye ke nsio nsio usụn̄ ke kpukpru n̄wọrọnda ebiet. Ke mbon Persia ẹma ẹkekan Babylon, edisiak ntantaọfiọn̄ ama esịm Egypt, Greece, ye India. Mme isụn̄utom Buddha ke India ẹma ẹda enye ẹka Ufọt Ufọt Asia, China, Tibet, Japan, ye Usụk Usụk Edem Usiahautịn Asia. Okposụkedi emi owo mîfiọkke nte ẹkesan̄ade ẹda enye ẹka Maya, mbon Maya ẹma ẹnen̄ede ẹtịn̄ enyịn ẹsiak ntantaọfiọn̄ ukem nte mbon Babylon. Etie nte edisiak ntantaọfiọn̄ eyomfịn ọkọtọn̄ọ ke ini emi Greece akakarade Egypt, ndien enye enen̄ede otụk nte mbon Ido Ukpono Mme Jew,  mme Muslim, ye mbon Christendom ẹkerede n̄kpọ.

Idụt Israel n̄ko ẹma ẹtiene ẹsiak ntantaọfiọn̄, mmọ ẹma ẹsinam emi idem mbemiso ẹkekade ntan̄mfep ke Babylon ke n̄kpọ nte isua 2,700 emi ẹkebede. Bible asian nnyịn ke eti Edidem Josiah ama osobo mbon oro ẹkewade n̄kpọ ẹnọ “utịn, ye ọfiọn̄, ye ntantaọfiọn̄, ye ofụri udịm enyọn̄.”—2 Ndidem 23:5.

Ntọn̄ọ Edisiak Ntantaọfiọn̄

Ata ukwan̄ ekikere emi ẹnyenede ẹban̄a nte ekondo etiede ye nte enye esinamde n̄kpọ ke ẹda ẹsiak ntantaọfiọn̄. Mmọdo, ana in̄wan̄-in̄wan̄ ke idịghe Abasi ọkọtọn̄ọ enye. Edisiak ntantaọfiọn̄ ikemeke nditịn̄ nnennen se iditịbede ke ini iso sia enye oto se mînenke. Ndinem mbụk iba emi ẹwụt nte enye edide nsu.

Ke ini Edidem Nebuchadnezzar akakarade Babylon, mme oku ye mme asiak ntantaọfiọn̄ ikekemeke ndisiak ndap oro edidem akadabade nnọ enye. Daniel emi ekedide prọfet ata Abasi, Jehovah, ama etịn̄ ntak emi mmọ mîkekemeke ndisiak, ete: “Mme ọfiọkn̄kpọ owo ye mbia-idiọn̄, ye mbon-n̄wed, ye mbia-mfa ikemeke ndiyarade ndịbe n̄kpọ emi edidem obụpde; edi Abasi emi ayararede ndịbe n̄kpọ odu ke enyọn̄, ndien edi enye asian edidem Nebuchadnezzar se ididide ke ukperedem usen.” (Daniel 2:27, 28) Ih, Daniel ọkọbuọt idem ke Jehovah Abasi, “emi ayararede ndịbe n̄kpọ”—idịghe ke utịn, ọfiọn̄, m̀mê ntantaọfiọn̄—ndien edi enye akasiak ndap oro nte enende ọnọ edidem.—Daniel 2:36-45.

Mbon Maya ndikenen̄ede ntịn̄ enyịn nsiak ntantaọfiọn̄ ikakpanke obio ukara mmọ ndiduọ ke n̄kpọ nte isua 1,200 emi ẹkebede. Mme edikpu emi ẹwụt ke edisiak ntantaọfiọn̄ edi abian̄a, ikemeke nditịn̄ se iditịbede ke ini iso, ẹnyụn̄ ẹyarade se inen̄erede idi uduak edinam emi, emi edide ndibiọn̄ọ mme owo mbak ẹdiyom Abasi asian mmọ se iditịbede ke ini iso.

Sia edisiak ntantaọfiọn̄ ọkọtọn̄ọde ke se mîdịghe akpanikọ, emi n̄ko anam ifiọk owo oro ọkọtọn̄ọde enye. Jesus eketịn̄ ntem aban̄a Devil: “Enye ikonyụn̄ isọn̄ọke ida ke akpanikọ, koro akpanikọ mîdụhe enye ke esịt. Ke ini enye osude nsu, enye etịn̄ etiene se isịnede enye ke esịt, koro enye edide osu nsu ye ete nsu.” (John 8:44) Satan esinam nte idi “angel un̄wana,” ndien mme demon ẹnam nte idi “mme asan̄autom edinen ido.” Ke nditịm ntịn̄, mmọ ẹdi mbon abian̄a emi ẹyomde ndida abian̄a mmụm mme owo. (2 Corinth 11:14, 15) Ikọ Abasi owụt ke “kpukpru utom odudu ye mme nsunsu idiọn̄ọ ye mme utịben̄kpọ” ẹdi “utom Satan.”—2 Thessalonica 2:9.

Ntak Emi Afo Ekpefepde Edisiak Ntantaọfiọn̄

Edisiak ntantaọfiọn̄ oto nsu, oro anam Jehovah, kpa Abasi akpanikọ ese enye ke mbubiam. (Psalm 31:5) Ntak edi oro Bible akpande enye in̄wan̄-in̄wan̄ onyụn̄ eteme nnyịn ete ikûnyene baba n̄kpọ kiet ndinam ye enye. Abasi etịn̄ in̄wan̄-in̄wan̄ ke Deuteronomy 18: 10-12, ete: “Kûyak ẹkụt owo ke otu fo eke . . . [edide] abiamfa, ye abia-ibọk, . . . ye obụp idem, ye owo n̄kukụt, ye obụp ekpo. Koro Jehovah esede kpukpru mmọ eke ẹnamde n̄kpọ emi ke mbubiam.”

Sia edide Satan ye mme demon ẹketọn̄ọ edisiak ntantaọfiọn̄, ndisịn idem ke enye anam owo ayak idem ọnọ mmọ. Ukem nte edida n̄kpọsọn̄ ibọk ekemede ndinam owo ayak idem ọnọ mme anyam n̄kpọsọn̄ ibọk, edisiak ntantaọfiọn̄ ekeme ndinam owo emen idem ọsọk ọbọn̄ abian̄a, kpa Satan. Mmọdo, ana mbon oro ẹmade Abasi ẹnyụn̄ ẹmade akpanikọ ẹsịn edisiak ntantaọfiọn̄ ofụri ofụri, ẹnyụn̄ ẹnam item Bible emi: “Mbufo ẹsua idiọk, ẹnyụn̄ ẹma eti.”—Amos 5:15.

Mme owo ndiyom ndifiọk ini iso esinam mmọ ẹsiak ntantaọfiọn̄. Edi ndi ẹkeme ndifiọk ini iso? Ke edide ntre, didie? Bible ọdọhọ ke nnyịn ikemeke ndifiọk se iditịbede inọ nnyịn ọkpọkpọ n̄kpọn̄, ọfiọn̄ en̄wen, m̀mê isua en̄wen. (James 4:14) Edi Bible ayarade ọnọ nnyịn se iditịbede inọ ubonowo ke mîbịghike. Enye asian nnyịn ke Obio Ubọn̄ oro nnyịn isibọn̄de akam iben̄e ke ini ibọn̄de Akam Ọbọn̄ ọmọn̄ edi ke mîbịghike. (Daniel 2:44; Matthew 6:9, 10) Enye asian nnyịn n̄ko ke ndutụhọ ubonowo ọmọn̄ etre taktak ke mîbịghike. (Isaiah 65:17; Ediyarade 21:4) Utu ke ndibebem iso mbiere uwem owo kiet kiet, Abasi ọdọhọ kpukpru owo ẹkpep ẹban̄a imọ, ye se imọ idinamde inọ mmọ. Isan̄a didie ifiọk? Bible etịn̄ in̄wan̄-in̄wan̄ ke Abasi oyom “kpukpru orụk owo ẹkpenyene edinyan̄a ẹnyụn̄ ẹsịm nnennen ifiọk akpanikọ.”—1 Timothy 2:4.

Abasi ikobotke akaka ikpaenyọn̄ ye kpukpru se idude ke esịt man ẹkara uwem nnyịn. Utu ke oro, mmọ ẹwụt ke Jehovah enen̄ede enyene odudu ẹnyụn̄ ẹwụt ke enye edi Abasi. (Rome 1:20) Mmọ ẹkeme ndinam nnyịn ifep nsu inyụn̄ ibuọt idem ke Abasi ye Ikọ esie, kpa Bible, man ẹnọ nnyịn nti ndausụn̄ ye item man uwem nnyịn ọwọrọ usụn̄. Bible ọdọhọ ete: “Buọt idem fo ye Jehovah ke ofụri esịt fo; ndien kûberi edem ke asian fo. Diọn̄ọ enye ke kpukpru usụn̄ fo, ndien enye eyenen̄ede usụn̄ fo enịm.”—Mme N̄ke 3:5, 6.

[Se ẹwetde ke ikpọ abisi ke page 19]

Mbon Maya ẹma ẹnen̄ede ẹtịn̄ enyịn ẹsiak ntantaọfiọn̄

[Se ẹwetde ke ikpọ abisi ke page 20]

Mbon Maya ndikenen̄ede ntịn̄ enyịn nsiak ntantaọfiọn̄ ikakpanke obio ukara mmọ ndiduọ

[Se ẹwetde ke ikpọ abisi ke page 20]

“Abasi emi ayararede ndịbe n̄kpọ odu ke enyọn̄, ndien edi enye asian . . . se ididide ke ukperedem usen”

[Ndise ke page 19]

El Caracol observatory, Chichén Itzá, Yucatán, Mexico, 750-900 C.E.

[Mme Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 19]

Pages 18 and 19, left to right: Stars: NASA, ESA, and A. Nota (STScI); Mayan calendar: © Lynx/Iconotec com/age fotostock; Mayan astronomer: © Albert J. Copley/age fotostock; Mayan observatory: El Caracol (The Great Conch) (photo), Mayan/Chichen Itza, Yucatan, Mexico/Giraudon/The Bridgeman Art Library