‘Mmọ Ẹma Ẹwat Ẹka Cyprus’

NTEM ke n̄wed Utom ọtọn̄ọ mbụk aban̄ade se mme isụn̄utom Christian oro Paul, Barnabas, ye John Mark ẹkesobode ke ini mmọ ẹkekade Cyprus ke n̄kpọ nte isua 47 E.N. (Utom 13:4) Kpa nte edide mfịn, Cyprus okodu ini oro ke ata eti itie ke edem usiahautịn Mediterranean.

Mbon Rome ẹma ẹsio itọn̄ mmọ ẹsịn ke isuo emi, ẹnyụn̄ ẹdikara enye ke isua 58 M.E.N. Mbemiso emi, ekese n̄kpọntịbe ẹma ẹsida itie ke Cyprus. Mbon Phoenicia, Greece, Assyria, Persia, ye Egypt ẹkedụn̄ do. Mme An̄wana Ekọn̄ Ido Ukpono, mbon Frank, ye mbon Venice ẹma ẹdikara isuo emi ke Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn mbemiso mbon Ottoman ẹkebọde mmọ ukara. Ke 1914, mbon Britain ẹma ẹbọ isuo emi ẹkara tutu esịm ini oro isuo emi ekenyenede ukaraidem ke 1960.

Akpan n̄kpọ oro ọnọde Cyprus okụk idahaemi edi ndiye itie oro mme akaisan̄ ẹsikade ẹkese, edi ke eyo Paul, Cyprus ama enen̄ede enyene mme oto-obot inyene, emi mbon Rome ẹkesinyamde ẹmen okụk oro ẹkesịn ke itie unịm okụk mmọ ke Rome. Edi, ẹma ẹfiọhọ okpoho ke isuo emi ke anyan ini, ndien ẹdọhọ ke ẹma ẹsio tọn okpoho 250,000 do mbemiso ukara mbon Rome ekesịmde utịt. Ẹma ẹwot ata akamba akai ẹda ẹbọp usiakifia  utara-okpoho. Ke ini Paul akakade do, ediwak akai isuo oro ikodụhe aba.

Cyprus ke Idak Ukara Rome

Nte Encyclopædia Britannica ọdọhọde, Julius Caesar ekebem iso ayak Cyprus ọnọ Egypt, ndien ke ukperedem, Mark Anthony ama afiak ayak enye ọnọ Egypt. Nte ededi, ke ini Augustus akakarade, ẹma ẹyak enye ẹnọ Rome, ndien nte Luke emi ewetde n̄wed Utom enen̄erede owụt, andikara oro Rome ekemekde akakara Cyprus. Sergius Paulus akakara Cyprus ke ini Paul ọkọkwọrọde ikọ do.—Utom 13:7.

Pax Romana, kpa ndutịm emem ofụri ererimbot oro Rome akadade edi, ama anam ẹtat mme itie udọk okpoho ye mme usiakifia ke Cyprus, anamde mbubehe ọkọri do. Ẹma ẹsinyene okụk n̄ko ẹto udịmekọn̄ Rome oro ẹkedude do ye mbon ido ukpono oro ẹkesidide do ẹdikpono Aphrodite—n̄wọrọnda abasi isuo oro. Nte utịp, ẹma ẹsiak mbufa usụn̄ ye mme esụkmbehe ẹnyụn̄ ẹbọp ndiye ufọk ukara. Akpan usem oro ẹkesemde do okosụk edi Greek, ndien ke adianade ye edituak ibuot nnọ akwa edidem Rome, ediwak owo ẹma ẹsituak ibuot ẹnọ Aphrodite, Apollo, ye Jupiter. Mbio obio oro ẹkedi mbon inyene oro ẹkedude uwem oro ọyọhọde ye ekese edinam otuowo ye eke ido obio.

Utọ idaha emi ke Paul okosobo ke ini enye akasan̄ade akanade Cyprus ekpep mme owo n̄kpọ aban̄a Christ. Nte ededi, ẹma ẹtọtọn̄ọ Ido Ukpono Christ ke Cyprus mbemiso Paul ekesịmde do. N̄wed Utom asian nnyịn ete ke ẹma ẹkewot Stephen, akpa Christian oro akakpade n̄kpa usụn̄ Abasi, ndusụk akpa mme Christian ẹma ẹfen̄e ẹka Cyprus. (Utom 11:19) Barnabas nsan̄a Paul okoto Cyprus, ndien sia enye eketịmde emehe ye isuo emi, eyịghe idụhe nte ke enye ama enen̄ede an̄wam ke ndiwụt Paul usụn̄ ke isan̄ ukwọrọikọ emi.—Utom 4:36; 13:2.

Ndidụn̄ọde Isan̄ Paul

Idịghe mmemmem n̄kpọ nditie n̄wet nte Paul akasan̄ade ke Cyprus. Nte ededi, mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹnyene in̄wan̄-in̄wan̄ ifiọk ẹban̄a eti usụn̄ isan̄ oro okodude ke ini ukara Rome. Ke ntak nte isọn̄ isuo oro etiede, idem mme usụn̄ mbakara eyomfịn ẹsụk ẹdu ke usụn̄ oro mme isụn̄utom emi ẹkesan̄ade.

Paul, Barnabas, ye John Mark ẹma ẹwat ẹto Seleucia ẹkesịm esụkmbehe Salamis. Ntak emi mmọ ẹkekade Salamis ke ini ibuot obio ye akpan esụkmbehe okodude ke Paphos? Ntak kiet edi koro Salamis okodu ke esụk edem usiahautịn emi ekedide kilomita 120 ọtọn̄ọde ke Seleucia emi odude ke obot. Okposụkedi Paphos akadade itie Salamis nte ibuot obio ke idak ukara Rome, Salamis okosụk edi iwụk ebiet edinam ido obio, ukpep n̄wed, ye unyamurua. Ediwak mbon Jew ẹma ẹdu ke Salamis, ndien mme isụn̄utom emi ẹma ẹtọn̄ọ ndikwọrọ “ikọ Abasi ke mme synagogue mme Jew.”—Utom 13:5.

Mfịn, Salamis edi ndon. Kpa ye oro, se mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụtde ọsọn̄ọ ke  obio emi ama ọwọrọ etop onyụn̄ enyene inyene. Etie nte an̄waurua mmọ, oro ekedide iwụk ebiet edinam ukara ye eke ido ukpono, edi n̄kponn̄kan an̄wa obio Rome oro akanam ẹkụtde ke ikpehe Mediterranean. Ẹkụt ata ndiye isọn̄ufọk, mme ufọk usịn̄ede idem, ata ndiye akpan̄kpan̄ uyeremmọn̄, an̄wambre, ata ndiye udi, ye akwa an̄wambre oro ekemede ndidụk owo 15,000 ke ndon emi, oro okodude toto ke ini Augustus Caesar! Ndon akwa temple Jupiter ada ekpere do.

Edi Jupiter ikekemeke ndikpeme obio emi mbiọn̄ọ unyekisọn̄. Ata akamba unyekisọn̄ oro eketịbede ke isua 15 M.E.N. ama abiat akamba ikpehe Salamis, okposụkedi Augustus akafiakde ọbọp enye. Unyekisọn̄ ama afiak abiat obio oro ke isua 77 E.N., edi ẹma ẹnyụn̄ ẹfiak ẹbọp enye. Ke ọyọhọ isua ikie inan̄, udịm udịm unyekisọn̄ ẹma ẹfiak ẹbiat Salamis, ndien ubọn̄ ubọn̄ uyai esie ama osop taktak. Etisịm Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn, utatan ama ofụk ofụri esụkmbehe emi, ndien owo ikadaha enye inam n̄kpọ aba.

Owo isianke nnyịn m̀mê mbon Salamis ẹma ẹkop ukwọrọikọ Paul m̀mê ikokopke. Edi Paul ekenyene ndikwọrọ ikọ nnọ mme obio en̄wen n̄ko. Ke ẹkpọn̄de Salamis, mme isụn̄utom emi ẹkenyene ndimek kiet ke otu akpan usụn̄ isan̄ ita emi: usụn̄ oro odude ke esụk edem edere, ẹsan̄ade ẹbe udịm udịm obot Kyrenia; usụn̄ efen okodu ke n̄kan̄ edem usoputịn, ebede unaisọn̄ Mesaoria ke ufọt ufọt isuo oro; ndien ọyọhọ usụn̄ ita okodu ke usụk usụk mbenesụk oro.

Mbụk ọdọhọ ke Paul akasan̄a ọyọhọ usụn̄ ita emi. Usụn̄ emi ebe ke eti isọn̄ in̄wan̄ emi edide ikoneto. Ke asan̄ade ke n̄kpọ nte kilomita 50 aka ufọt edem usụk ye edem usoputịn, usụn̄ emi anam nte iyom ndisịm obio Larnaca, ekem afiak ọwọn̄ọde aka edem edere ekesịm ata esịt esịt.

“Ke Ofụri Isuo”

Usụn̄ emi ebe ekesịm akani obio Ledra. Nicosia, emi edide ibuot obio Cyprus idahaemi odu mi. Kpukpru se ikpowụtde nte akani obio emi eketiede ama osop fapfap. Edi ke ufan̄ isua ikie 16, ibibene Venice oro akande ufọt ufọt obio Nicosia okụk ama akabade edi mfafaha Efak Ledra oro ọyọhọde ye mme owo. Nnyịn ifiọkke m̀mê Paul ama asan̄a ekesịm Ledra, m̀mê ikesịmke. Bible asian nnyịn n̄kukụre ete ke mmọ ‘ẹma ẹsan̄a ke ofụri isuo’ oro. (Utom 13:6) The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands ọdọhọ ke ikọ emi  “ekeme ndiwọrọ ndisan̄a ibio ibio n̄kanade ofụri n̄kann̄kụk Cyprus.”

Ama enen̄ede ọdọn̄ Paul ndinyene nneme ye adan̄a ediwak owo nte enye ekekeme ke Cyprus. Ke ntre, ekeme ndidi enye akasan̄a usụk usụk ikpehe oro otode Ledra ebe esịm Amathus ye Kourion—ikpọ obio iba oro mme owo ẹkewakde etieti.

Kourion okodu ke enyọn̄ obot emi osụhọrede ekesịm mbenesụk. Unyekisọn̄ oro okosobode Salamis ke isua 77 E.N. okonyụn̄ osobo akwa obio mbon Rome ye Greece emi. Ndon temple oro ẹkeyakde ẹnọ Apollo ke n̄kpọ nte isua 100 E.N., odu mi. An̄wambre esie ekeme ndidụk owo 6,000. Ata ndiye mbuwed oro ẹkekam ẹdade ẹbana isọn̄ ọkpọkpọ ufọk mme owo ẹwụt ke mbon Kourion ẹkedu ata ọkpọmiọk ọkpọmiọk uwem.

Ndibe N̄ka Paphos

Ke otode Kourion asan̄a, usụn̄ emi eyemen fi aka n̄kan̄ edem usoputịn obio oro ẹsinamde wine, onyụn̄ emen fi sụn̄sụn̄ ọdọk obot ekem osụhọrede inikiet inikiet odụk n̄wọn̄ọde n̄wọn̄ọde usụn̄ oro osụhọrede aka mme mbenesụk oro n̄kwaitiat ẹyọhọde. Nte ekemde ye n̄ke mbon Greece, mi ke abasi-an̄wan Aphrodite akamana.

Aphrodite ekedi abasi mbon Greece oro ọkọwọrọde etop akan ke Cyprus ndien ẹma ẹnen̄ede ẹkpono enye tutu esịm ọyọhọ isua ikie iba E.N. Paphos ekedi iwụk ebiet oro ẹketuakde ibuot ẹnọ Aphrodite. Ẹma ẹsinam akwa usọrọ do ndida n̄kpono enye kpukpru ini utọ. Mme akaisan̄ ido ukpono ẹtode Asia Minor, Egypt, Greece, tutu esịm nsannsan ebiet nte Persia ẹma ẹsito ẹdidụk usọrọ emi ke Paphos. Ke ini ndidem Egypt oro ẹkekotde Ptolemy ẹkekarade Cyprus, mbon Cyprus ẹma ẹtọn̄ọ nditiene ntuak ibuot nnọ mme Pharaoh.

Mbon Rome ẹkeda Paphos nte ibuot obio Cyprus ndien andikara oro mmọ ẹkemekde okodụn̄ do, ẹkesinyụn̄ ẹdom okụk okpoho do. Unyekisọn̄ eke isua 15 M.E.N. ama osobo obio emi n̄ko, ndien Augustus ama ọnọ okụk ẹda ẹfiak ẹbọp enye kpa nte enye ọkọnọde ẹda ẹbọp Salamis. Se ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ẹnam ẹfiọk ọkpọmiọk ọkpọmiọk uwem oro mme imọ owo ẹkesidude ke akpa isua ikie ke Paphos—kpa obio oro ekenyenede ikpọ efak, ata ndiye ọkpọkpọ ufọk oro ẹbanade, mme ufọkn̄wed ukpep ikwọ, mme ufọk usịn̄ede idem, ye akwa an̄wambre.

Paphos enye emi ke Paul, Barnabas, ye John Mark, ẹkeka, ndien mi ke andikara oro Sergius Paulus—kpa “enyene-ibuot owo” oro—ekenen̄erede oyom “ndikop ikọ Abasi” kpa ye oro abiaidiọn̄ oro Elymas, ọkọbiọn̄ọde mmọ idiọk idiọk. “Idem ama onyụn̄ akpa [andikara emi] ke ukpep-n̄kpọ Ọbọn̄.”—Utom 13:6-12.

Ke ẹma ẹkekụre utom ukwọrọikọ mmọ ke Cyprus, mme isụn̄utom emi ẹma ẹka iso ke utom mmọ ke Asia Minor. Akpa isan̄ isụn̄utom oro Paul akakade do ama enen̄ede an̄wam ke ndinam ata Ido Ukpono Christ atara. N̄wed oro St. Paul’s Journeys in the Greek Orient okot enye “ata ntọn̄ọ utom Ido Ukpono Christ ye eke . . . utom isụn̄utom Paul.” N̄wed oro adian do ete: “Etie nte isụn̄utom ekesibem iso ọtọn̄ọ utom ke Cyprus, sia enye odude ke mbenesụk oro ẹsan̄ade ẹsịm Syria, Asia Minor, ye Greece.” Edi oro akakam edi ntọn̄ọ. Isua ikie 20 ke ukperedem, utom isụn̄utom mme Christian ke aka iso, ndien ẹkeme ndinen̄ede ndọhọ ke eti mbụk Obio Ubọn̄ Jehovah “esịm utịt ererimbot” ke ata ata usụn̄.—Utom 1:8.

[Mme ndise obio ke page 20]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

CYPRUS

NICOSIA (Ledra)

Salamis

Paphos

Kourion

Amathus

Larnaca

OBOTKYRENIA

UNAISỌN̄MESAORIA

OBOTTROODOS

[Ndise ke page 21]

Ke ọyọhọde ye edisana spirit, ke ini enye okodude ke Paphos Paul ama ọtọ abiaidiọn̄ oro Elymas nnan