Pagkontrolar sa Usa ka Pumapatay

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA CANADA

MANGATANG kini diha sa lasang, pasagdan niini ang linghod ug atakehon niini ang gulang. Ang pumapatay giming kaayo kon itandi sa biktima niini. Kini paspas nga molihok ug dili matagbaw hangtod mabug-os ang kadaot. Samtang maningkamot ang biktima sa pagpalugwa sa manunulong, magsugod ang kinabuhi-ug-kamatayon nga panag-away. Sa ngadtongadto ang manunulong makadaog.

Kinsa kining maong kaaway? Ang tig-atake mao ang giming nga mountain pine beetle, o bakokang, nga lumad sa kasadpang Amerika del Norte. Ang biktima niini mao ang habog nga lodgepole pine, nga komon sa interyor sa probinsiya sa British Columbia, Canada.

Mga 35 porsiyento sa yuta nga gihimong lasang sa probinsiya gipanuboan ug lodgepole pine​—lugar nga maayong sanayanan sa linginong mountain pine beetle, nga tres ngadto sa otso milimetros lamang ang gidak-on. Sa sinugdan atakehon niini ang dili maayog tubo, gulang na kaayo nga mga punoan sa kahoyng pino. Apan, sa dihang modaghan ang populasyon sa mga bakokang, atakehon nila bisan ang himsog hingkod nga mga kahoy. (Tan-awa ang kahong “Siklo sa Kinabuhi sa Mountain Pine Beetle.”) Ang mga epidemya dili pa dugay sa British Columbia miresulta sa pagkamatay sa 30 ka milyong kahoyng pino sa usa lamang ka tuig. Gibanabana nga ang gidaghanon sa bakokang nga motungha gikan sa usa ka giatake nga kahoy igong makapatay ug duha ka kahoy sa samang gidak-on sa mosunod nga tuig.

Ang mountain pine beetle maoy usa ka kinaiyanhong bahin sa ekosistema, ug duyog sa mga sunog sa kabagnotan ang mga bakokang nag-alagad sa pagresiklo sa lodgepole pine nga mga lasang nga gulang na. Apan, ang pagsalga sa tawo pinaagi sa pagsakop sa kalayo ug sa pagpalong maoy nakaingon sa pagkapreserbar sa dagkong mga luna sa gulang ug sobra na ka gulang nga mga punoan sa kahoy. Samtang nakapanalipod kini sa puy-anan sa ihalas nga mga mananap ug nahimong lugar nga kalalinan maingon man mga lasang nga maggamit sa lulinghayaw ug industriyal nga mga katuyoan, kini nakamugna usab ug panginahanglan sa pagkontrolar sa mountain pine beetle. Apan, sa unsang paagi kining gigming nga mga dangan makita ug masubay sa halapad kaayong mga lugar sa kamingawan? Unsa, kon duna man ugaling, ang mahimo sa pagsanta sa kadaot nga agi niini?

Pagsakop ug Pagsubay

Ang pagkontrolar sa mountain pine beetle magsugod sa pagsakop. Usa ka pagsusi diha sa kahanginan sa halapad nga lasang himoon aron pangitaon ang mga kahoy nga namula diha sa ulo-ulo. Kining mga kahoya mailhan nga gidangan ug daling makita diha sa pulos berde nga palibot. Ang mga lugar sa mga kahoy nga gidangan maingon man ang gidaghanon sa mga kahoy mailhan pinaagi sa paggamit ug global positioning system (GPS). Ang impormasyon irekord ug mainampingong ipondo diha sa kaptag-kamot nga kompiyuter. Sa ulahi kining impormasyona ibalhin diha sa mga kompiyuter sa opisina ug ipatong  diha sa detalyadong mga mapa sa lasang pinaagi sa gamhanang mga sistema sa impormasyon sa geograpiya. Ang matag gidangan nga lugar hatagan ug numero, ug usa ka listahan ang magama nga mohatag sa eksaktong posisyon sa matag lugar. Hinungdanon kini alang sa tem nga nagsurbi, nga ipadala aron mahibaloan ang gidaghanon sa mga kahoyng gidangan.

Apan, ang tinuod nga hulga sa lasang dili ang mga kahoy nga namula kondili ang berdeng mga kahoy nga giatake na. Kini kasagarang mailhan tungod sa nagtibugol nga mga salong libot sa lungag nga gisudlan sa mga bakokang ug sa pino kaayong ginabas diha sa punoan sa kahoy. Ang tanang gidangan nga mga kahoy timan-an pinaagig plastik nga mga ribon ug pintalag numero. Ang dagway sa yuta ug ang gidaghanon sa giatakeng mga kahoy irekord maingon man sa bisan unsa pang ubang mga impormasyon nga gikinahanglan aron matabangan ang mga ahensiya nga nagdumala sa paghukom kon unsay himoon aron makontrolar ang pagkaylap sa dangan.

Mga Pamaagi sa Pagkontrolar

Kon ang gidangan nga lugar dakodako nga kinahanglang pamutlon ang kahoy, laing tem ang ipadala aron sa pagmapa sa lugar. Usa ka plano sa pagpamutol sa kahoy isumiter ngadto sa Ministry of Forests aron aprobahan. Ang kompaniya nga mamutol sa kahoy mao usay responsable sa pagpalasang ug balik sa lugar ug magtagad sa mga bag-ong tinanom hangtod kini mahimong pasagdang manubo lag ila. Dili lamang mapahimuslan ang mga kahoy niining maong proseso kondili makasanta usab kini sa pagkaylap sa dangan ug makapatubog bag-ong mga kahoy.

Apan, kon dili mahimo ang pagpamutol sa mga kahoy, ang pagtambal sa tagsatagsa ka kahoy mahimong irekomendar. Ineksiyonan ug igpapatay sa dangan ang gidangan nga kahoy o putlon ug sunogon kini diha mismo sa lugar niini. Ang ulahi nga pamaagi sa pagkontrolar, nga himoon sa talitapos na ang tingtugnaw o sa sayo sa tingpamulak sa dili pa manungha ang mga bakokang, epektibo kaayo apan hago kaayo. Si Dale, nga usa ka eksperto sa pagsakop ug pagkontrolar sa mga pag-atake sa dangan, nagsaysay ngadto sa Pagmata! sa rutina sa kasagarang adlaw sa trabaho.

“Ang unang lakang nagkinahanglag kaabtik sa pagmaneho diha sa usa-ray-makaagi nga mga dalan nga gamiton usab sa dagkong mga trak sa laging nga naghakot ug dagkong mga karga. Alang sa kahilwas mogamit kami ug two-way nga radyo aron masubay ang pag-agiagi sa mga trak diha sa dalan. Sa moabot na ang dalan sa kinatumyan niini, among idiskarga ang among mga sakyanan para sa yelo ug mga igpadailos ug mosuot ngadto sa kinatung-an sa lasang. Ang among GPS ug mga kompas giayog empake, maingon man ang mga gabas nga de-bateriya, gasolina, grasa, mga atsa, mga radyo, mga sapatos para sa niyebe, ug mga gamit sa emerhensiya nga pagtambal. Moagi  kami ug mga kalamakan, mga dapit nga gilaging, ug daang mga dalandalan diha sa kabagnotan sa daghang kilometros. Sa dihang wala nay kaagian ang among sakyanan para sa yelo, isul-ob namo ang among mga sapatos para sa niyebe, nga magpalakaw namo, bisag lisod, sa niyebe nga ingon ka lalom sa 50 pulgada diha sa ubang mga dapit.

“Ang malisod nga dagway sa yuta nagpabug-at ug samot sa 15 ka kilo nga kargang mga gamit. Kusog mopitik ang among kasingkasing tungod sa kakapoy. Pagkadako sa among kalipay nga amo nang nakita ang lugar! Apan karon ang tinuod nga trabaho magsugod. Putlon sa usa ka bansay ug ekspertong mamumutol ang gidangan nga mga kahoy nga ingon ka tukma sa usa ka hingigo. Human niana, molihok ang tem ug mamutol sa mga troso sa igong gitas-on aron sunogon. Ang panit kinahanglang sunogon ug maayo aron maugdaw ang mga ulod. Sa panahon nga mohunong aron maniudto, maapresyar gayod namo ang among kalayo tungod sa temperaturang -20 grado Sentigrado. Magpadangdang kami diha niana ug diha namo initon ang among nayelo nga mga sandwich. Dayon panahon na sa pagbalik ug trabaho. Apan, wala magdugay misugod sa pagngitngit ang langit sa tingtugnaw, nga nagpahinumdom kanamo nga panahon na sa pagpamauli.”

Pagtrabaho Diha sa Kamingawan

Ang mga buluhaton sa mga trabahante sa lasang malisod. Samtang atubangon niining ekspertong mga tawo kining mga problemaha, malingaw usab sila sa kalalangan nga anaa sa ilang palibot. Apil niini ang matahom kaayong talan-awon ug halandomong mga pag-engkuwentro ug ihalas nga mga mananap. Ang ubang mga engkuwentro luwas sa peligro, sama sa dihang banha kaayong milupad gawas sa niyebe ang usa ka grouse nga hapit matamakan o sa usa ka makaluluoyng ananagsing nga nagkapagkapag paggula gikan sa lungag niini sa pagkatkat sa batiis sa trabahante, nga nakahatag ug dakong kakulba. Apan, ang ubang mga engkuwentro hapit makamatay​—posibleng ang usa gukdon sa usa ka molupyo nga grizzly o itom nga oso. Apan, sa katibuk-an, ang mga kapeligrohan mamenosan pinaagi sa kaamgohan ug pagbansay, ug kalipayan sa mga trabahante ang kamingawan nga walay kahadlok.

Ang makaikag nga kauswagan ginahimo pinaagi sa paggamit sa teknolohiya sa pagkontrolar sa bililhong mga kahinguhaan sa yuta. Daghang tawong mahunahunaon ang naningkamot sa pagpanalipod ug pagpreserbar sa atong bililhong mga kahoy pinaagi sa pagkontrolar sa mga butang sama sa mountain pine beetle. Sa walay duhaduha, daghan pa kaayo ang pagatun-an bahin sa atong katingalahang mga lasang. Atong gipangandoy ang panahon sa dihang kita makahimo na unya sa pag-atiman niini nga bug-os nga kaharmonya sa katuyoan niini sa sinugdanan.

[Kahon/Diagram sa panid 22]

Siklo sa Kinabuhi sa Mountain Pine Beetle

Sa tungatunga sa ting-init usa ka hamtong nga baye nga bakokang maglungag diha sa panit sa lodgepole pine dulot ngadto mismo sa kahoy. Human sa pagsanay uban sa laki, ideposito niya ang duolan sa 75 ka itlog. Samtang nagahimo niini magpagawas usab siya ug makamansa nga agup-op nga asul ug kolor ngadto sa sulod mismo sa kahoy aron dili mahulog ang salong nga makapatay sa mga bakokang. Dayon ang mga itlog mapusa nga samag batod nga mokaon ug phloem (usa ka komplikadong tisyu) sa kahoy. Sa pipila ka semana sa malamposong pag-atake sa bakokang, ang gipuy-an nga kahoy mamatay tungod kay wala nay tubig ug sustansiya nga moagos. Ang ulod motubo panahon sa tingtugnaw ug manggawas sa ting-init aron sa paglupad ug pag-atake sa bag-ong mga kahoy ug sa pagsubli sa siklo.

[Diagram]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Hamtong

Mga itlog

Ulod

Pupa

[Mga hulagway sa panid 22, 23]

Duol nga kuha sa nadaot nga kahoy

Gidangan nga mga kahoy

Nagtibugol nga mga salong