MEJÔ me mfefe’e Njô bôte Salomon mete ma liti fo’o jame bone be bôt ba wô’ôtan a lat a ényiñ. Mbôl ényiñ é ne étyes, a amu môt a vo’o kui na a sa’ale awu, bone be bôt be ngenan be kele’e ôsu a jeñe jôm é ne bo na be nyiñ ayap. Abui minkañete ya melu mvus da liti ane bôte be nga jaé jeñ jôm é ne volô be na be nyiñ ayap.

Bi tame nyoñ éve’an Gilgamesh, njô bôt a mbe mone Sumérien. Abui minkana é nga kañete ényiñe jé. Wua y’été ba loene na Épopée de Gilgamesh wo jô na, a nga ke mbia dulu na a ke jeñ jôm é ne bo na a sa’ale awu. Ve a nji kui na a bo de.

Bebé mbu 2 000 Ô.É.J., bealchimiste be nga jeñe na be kôme biañ ba loone na élixir asu na mona môt a nyiñ ayap. Be nga belane mercure a arsénic abim éziñ na be kôme je. Biañ éte nje é nga yiane wôé bejô bôte béziñe ya Chine. E si ya Europe, bebé e zañe mbu 50 É.J. a 1 500 É.J., bealchimiste béziñ be nga jeñe na be kôme gôlôt asu na a bo avale mona môt a ne nyu; be mbe be simesa’ane na, mbôle gôlôt a vo’o ndaman, a ne volô na môt a nyiñ ayap.

Den, beyeme mam ba fase biôme bi ne nyule jangan été, a avale bebiaé ba kalane bone bap mefulu a mam mese mevok, ba jeñe na be yem amu jé mona môt a yômbô. Ngule ba ve na be bi ñyeman ôte ja liti na bôte be nga’ane be bili ndi nleme na, be ne yene jôm éziñ é too ane “élixir de vie” é ne volô be na be bo te yômbô a wu. Ve jé ba te kui na be bi mimfasane mite mise?

Beyeme mam ba fase ajô angengeme (cellule) be mona môt be veya beamu a dañe 300 na be timin amu jé bia yômbô a wu. Mimbu mi ndôme lôte mi, beyeme mam ba te kui na be bo na, b’angengeme betit a ba be mona môt be nyiñ ayap. Ngul ésaé be nga bo é nga tindi mimfañ mi bôte y’émo ji na, mi bo mimvean mfa’a ya su’u ésaé éte, ndemben be kui na be yem jam ébien da bo na bi wu. Nde ñhe, be nga kui na be bo jé?

E jeñe na ényiñ é libi. Befase mam béziñ ba simesane na bia yômbô amu jam da kui betélomère, mbe bete be ne aku’u ya bechromosome. Betélomère ba ba’ale foé é ne bia b’angengeme été nté ba ke ba kandan a fôé. Ve, éyoñ ése b’angengeme ba kandan, betélomère ba sé’ébane nté. E memane, b’angengeme ba bo teke fe beta kandan, éyoñ éte bia taté na bia yômbô.

 Elizabeth Blackburn, minga a nga bi prix Nobel mbu 2009 asu beta ésaé ba beyeme mam befe be nga bo, a nga kobô ajô enzyme éziñ a bo na betélomère be bo te ji’a sé’ébane nté, a na angengeme a bo te ji’a yômbô. Ve, be nga yemelane na, betélomère be vo’o bo na môta binam a nyiñ ayap a dañ abim a wô’ô zu a nyiñ.

E tyendé mefoé me ne angengeme été a ne jam afe é ne volô na be telé minju’u mia kui éyoñ bia yômbô. Éyoñe b’angengeme bangan be nto minnôm aval é ne na be vo’o beta kandan a fôé, be ne lôme b’angengeme ba wosan akon foé é nji yian, nalé a ne bo na bi wô’ô mbia mintaé nge fame ôkon. Beyeme mame ya France be ndeme kui na be tyendé mefoé me mbe b’angengeme minnôm mi bôt. Ane b’angengeme bete be nga beta taté na ba kandan a fôé. Ñye’ele Jean-Marc Lemaître, masa ya nsamba befase mam bete a nga jô na, ésaé jap ja liti na be ne ngule ya bo na b’angengeme be bo te ji’a yômbô.

Abui beyeme mam da jô na, to’o bi bili abui mebiañ e ne volô na bi bo te ji’a yômbô, mona môt a vo’o bo jôm éziñ asu na a nyiñ ayap. E n’été na, ataté ntete mimbu 19 azukui den, mona môt a boone nyiñ ôbe nté. Ve, nalé a dañe boban amu a jeñe na a bo mfuban, a sa’ale mam me ne ve nye akon, a nyoñe’e fe b’antibiotique a bevaccin. Begénéticien béziñ ba simesane na ényiñe mona môt é kuiya vôm é mbe é yiane su’u.

Ntili bekalate Moïse a nga yemelane de den a nto mimbu 3 500 éyoñ a nga jô na: “Melu ya mimbu miangan me ne mimbu mewôme zañbwa, nge amu ngu bi atabe mimbu mewôm mwom; ve mebune map me ne ve ésaé a ôlun; amu é ne avôle ya lôt, a bi ayele a ke.” (Besam 90:10) Mona môt a kusa bo aya, été jé é ne fo’o ve avale Moïse a nga liti.

Éyoñe bia ve’e melu m’ényiñ me mona môt a ma bitétéa bivok, bia yene na betite béziñ be ne nyiñe mintete mimbu, bilé biziñe ki ane dum bi ne nyiñe betoyini mimbu. Éyoñe bia yen éve’an éte, bi ne sili biabebiene na, ‘Ye susu’a ényiñ é ne ve na bi nyiñe mimbu 70 nge 80 bi wui?’