Ubulondo bwa Bantu Muli Bemba wa Aegean

BEMBA wa Aegean uwabela ku kabanga ka Mediterranean alipabuka nga nshi kabili alishingulukwa ne calo ca Greece ku kapinda ka kuso na ku masamba, icishi ca Krete ku kapinda ka kulyo, e lyo ne calo ca Turkey ku kabanga. Pali uyu bemba apatendekele ubuyantanshi bumo ubukalamba, paliba ifishi ifingi ifyasalangana. Ifi fishi ifyakwata inaamba shakalabana, apaba utuyanda twabuuta utubengeshima mu kasuba kabili utwaba nsale nsale, fyalengele kashika wa nshintu umo ukuipashanya ku “fimpashanya fya mabwe ifya bakabalwe abakwata imyansa yasakalala.”

Te ca kupapa ukuti ifi fishi nafisanguka cimo pa fifulo ifyo abatandashi batemwa mwi sonde! Imibele isuma iya baume na banakashi abekala no kubomba muli ifi fishi yalilenga fiyembeleko. Aba bantu bafumaluka kabili aba cileela, lelo abaikalila, balilenga iyi ncende ukuba iyaibela nga nshi.

Abena cishi abengi basangila umwakulila mu kwipaye sabi muli Bemba wa Aegean. Lelo, mu musango umbi uwa bulondo ubwacindama mulefuma isabi lya mampalanya ilishaifulila muli iyo ncende. “Abalondo ba bantu,” e kutila, bakabila ba mbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa, mu fishi fyonse fya mu Aegean, balepanga abasambi ba Bwina Kristu.—Mateo 4:18, 19; Luka 5:10.

Imyaka nalimo 1,900 iyapitapo, bakabila ba mbila nsuma aba Bwina Kristu balifikile ku fishi fya mu Aegean. Nalimo mu 56 C.E., ilyo umutumwa Paulo, alebwela ukufuma pa bulendo bwakwe ubwa butatu ubwa bumishonari, alitubilisheko mu fishi fya Lésvos, Kio, Samo, Ko, na Rode. Pa kuba kashimikila wapimpa, Paulo afwile alishimikile ku bena cishi bamo bamo. (Imilimo 20:14, 15, 24; 21:1, 2) Pa numa ya kukakwa imyaka ibili mu Roma, afwile alifikile ku Krete no kubombako imilimo ya Bwina Kristu. Ku mpela ya mwanda wa myaka uwa kubalilapo, umutumwa Yohane alisendelwe bunkole ku cishi ca Patmo “pa mulandu wa cebo ca kwa Lesa no bunte bwa kwa Yesu.” (Ukusokolola 1:9) Ni shani fintu bakabilisha ba mbila nsuma aba muno nshiku balebomba muli ifi fishi?

Kampeni wa Kushimikila Uwa Kulambula

Ukushimikila muli ifi fishi kwalyafya kabili kukabila ukubombesha no kuipusula. Ifishi fimo fyalitalukana. Mu fishi fimo ni limo limo amato ne ndeke fiyako e lyo muli fimbi mwena tafiyanako, pali bufi nga ni mu mpepo. Bemba alaluluma maka maka lintu kwaima inkuuka iifumina ku kapinda ka kuso iitwa meltemia. Ukulundapo, imishi mu fishi ifingi yalitalukana kabili calyafya ukuyako pantu ilingi line imisebo ya lukungu ilabipa ukupitamo. Ku mishi imo, utumato fye e tufikako.

Ku ca kumwenako, mu cishi ca Icaria bakasabankanya ba mbila nsuma ya Bufumu 11 ababamo tabengakumamo ukushimikila mu mishi yonse muli ico cishi na mu fishi fimbi finono ifyapalaminako. E ico, bamunyina na bankashi ba Bwina Kristu aba ku Samo balesa mu kubafwilisha ukushimikila ku bekashi ba mu Icaria, ukusanshako na ba mu fishi fya Phournoi, Patmo, na Lipsos. Nomba line, ilyo kwali kampeni umo uwa nshiku shibili, Inte shashalike bamagazini 650, babroshuwa  99, ne fitabo 25 ifilanda pali Baibolo! Shalipapile ilyo shakumenye abantu abashaishibe Yehova nangu panono, kabili abapaapeete ukuti shiya pa kuti shingabasambilisha ifya mu Baibolo na fimbi. Namayo umo aebele Nte umo ati: “Nomba mulefwaya ukuya. Lelo ine ncili ne fipusho ifingi pa lwa Baibolo. Nga nani uukalangafwa?” Nkashi wa Bwina Kristu amulaile ukuti akulalanshanya nankwe pali lamya, kabili atendeke ukusambilila Baibolo nankwe muli iyo nshila.

Lintu kangalila wenda aile ku Icaria, alitantike ukuti icishi conse cikashimikilwe pa mpela ya mulungu imo. Alombele bakasabankanya ba Bufumu 30 aba ku Samo pa kuti bengesaafwilishako. Abo bamunyina balisonkele ukwikala inshiku shibili mu hotela no kusonkela bamotoka bakwendelamo. Imfula yalilokele sana inshiku shibili, kabili abapima imiceele batile pa mpela ya mulungu yali no kuloka. Lelo ici tacapumfyenye bamunyina, baibukishe amashiwi ya kwa Lukala Milandu 11:4 ayatila: “Uulolekeshe mikuukile ya mwela takatande, no umone myendele ya makumbi takalobolole.” Kwasukile kwacelebukako, kabili ilyo bamunyina bapwile ukushimikila ubukombe bwacindama mu cishi conse, balibwelele ku mwabo ninshi nabasansamuka no kwikushiwa.

Bakasabankanya 16 abekala mu cishi ca Andros balibombesha ku kushimikila mu cishi conse. Lintu bamunyina babili bafikile mu mushi waba weka, balipampamine pa kushimikila ku bekashi bonse. Balandile na bantu mu mayanda yabo, mu misebo, na mu mabala. Batandalile na kamba ka bakapokola no kushalika impapulo. Apo balishininkishe ukuti balishimikile ku bekala mushi bonse, bapene baye. Lelo ilyo balefuma mu lubansa lwa mu kati ka mushi, bamwene shimapepo we calici lya Greek Orthodox aleisa. Ilyo bailwike ukuti tashimikilwe ubunte, balimutambike ulupapulo lunono, ulo apokelele mu kuitemenwa. Nomba balishininkishe ukuti tabashileko nangu umo ilyo baleshimikila!

Gavdos (nelyo Kauda)—icishi cinono icabela pa cinshoko ca Krete umwikala abekashi fye 38—cimonwa nge cifulo cabela sana ku kapinda ka kulyo aka Bulaya. (Imilimo 27:16) Kangalila wenda no mukashi, pamo na bambi abaupana, bashimikilemo inshiku shitatu. Pa kuti bepoosa indalama ishingi, balesendama mwi tenti. Abekashi bonse balishimikilwe imbila nsuma, kabili bamunyina balitemenwe pa kusango kuti abekashi tabakwete impatila. Tabaumfwile icili conse—icisuma atemwa icibi—pa lwa Nte sha kwa Yehova. Abekala mushi, ukusanshako na shimapepo, balipokelele ifitabo 19 na mabroshuwa 13. Ilyo Inte shalebwelelamo ku Krete mu kabwato, bemba atendeke ukululuma, ica kuti shapene shifwe. Basosele abati: “Twalitashishe Yehova pa kutufisha umutende ku mwesu, lelo na kabili twalimulumbenye pa kuleka tucindike ishina lyakwe muli ici cifulo cabela sana ku kapinda ka kulyo aka Bulaya.”

Mu Patmo e mu cishi umutumwa Yohane alembeele ibuuku lya kulekelesha ilya mu Baibolo, ilya Ukusokolola. Kale lyonse takwali Inte ya kwa Yehova mu Patmo, ni nomba line kubele Nte. Bamunyina ba ku Samo bateyenye bwino kampeni wa kushimikila muli ici cishi. Balishibe ukuti bali no kukumanya ukukaanya kwakaluka pa mulandu wa kuti e mo icalici lya Greek Orthodox lyakosa. Bankashi babili abaleshimikila imbila nsuma kuli namayo umo balaalikwe ukwingila mu ng’anda. Umulume apamfishe bankashi bamwebe uwabatumine ukwisa pa mwabo. Lintu balondolwele ukuti baletandalila amayanda yonse, abepwishe na kabili ati: “Bushe ca cine takuli umwina mupalamano uumutumine ukwisa pano?” Pa numa, umukashi wakwe, uwaishibe pa lwa Nte sha kwa  Yehova ilyo ali ku Zaire, alondolwelele bankashi ifyacitike lulya lucelo. Atile: “Nacilapepa kuli Yehova, nga fintu ncita pa nshiku shimbi, ukuti atume Inte shakwe mu cishi cino. Umulume wandi acinseka. Ilyo nacimumona pa mwinshi, ine no mulume wandi twacipapa. E mulandu wine acilamwipushisha uumutumine ukwisa pa mwesu.” Mu kwangufyanya isambililo lya Baibolo lyalitendekwe kuli uyu namayo. Isambililo lyaletungulwilwa pali lamya pa myeshi 10, nangu ca kuti nkashi no mwanakashi uwalesambilila icine balipooselepo indalama ishingi. Alibatishiwe kabili pali nomba e Nte fye eka uwaba muli ici cishi umo umutumwa Yohane bamukakile eka imyaka 1,900 iyapitapo.

“Ubulondo bwe Sabi” mu Fyabu

Lyonse mu lusuba ifimato fileminina mu fyabu fya mu fishi fya mu Aegean, fileta abatandashi abashaifulila. E ico, Inte sha kwa Yehova shilakwata ishuko lyaibela ilya kushimikila ku bantu aba nko ishingi ne ndimi. Ifilonganino filasunga impapulo mu ndimi ishingi, kabili bakasabankanya balashalika bamagazini abengi ku batandashi. Ifimato fimo fiya ku fyabu fimo fine cila mulungu, icilenga bamunyina ukukwata amashuko yashaiwamina aya kucita ifipempu fya kubwelelamo no kutungulula fye na masambililo ya Baibolo kuli bamo abensha amato.

Mu lusuba lwa 1996, nkashi umo uuli ni kashimikila wa nshita yonse mu Rode ashimikile ku mulumendo umwina Jamaica uwalebomba mu cibwato icaleya kuli ico cabu cila Cisano. Umulungu wakonkelepo pali Cisano, uyu mwaume alaalikwe kwi bungano lya citungu ilyali no kubela muli ico cishi. Nkashi painiya alibomfeshe Baibolo wa ciNgeleshi no kumwafwilisha ukumfwikisha fimo fimo pa lwa cine ca mu Baibolo ifyalondolwelwe pe bungano. Uyu mulumendo alitemenwe sana lintu amwene ukutemwa na bucibusa ifyo Inte shalangishe pe bungano. Umulungu wakonkelepo pali Cisano, alaalike bapainiya babili mu cibwato. Bapainiya baile ne mpapulo sha ciNgeleshi ne sha cina Spain. Bashalike impapulo shonse ishali mu fyola fyabo ifya mu bunte ilyo ne awala limo talilapwa! Umulumendo umwina Jamaica alesambilila Baibolo cila Cisano ukufika na lintu ulusuba lwapwile. Ilyo abwelele mu lusuba lwakonkelepo, aliiteyenye ukutendeka ukusambilila na kabili. Nangu cibe fyo, pali uno muku apingwilepo ukuleka incito alebomba pa kuti engalunduluka lwa ku mupashi. Lyene alifuminepo na kabili. Mwandi bamunyina  mu Rode balisansamwike ilyo baumfwile ukuti uyu mulumendo alibatishiwe ku kutendeka kwa 1998!

Ukwipaya “Isabi” Ilikuuka

Bemba wa Aegean aishibikilwa ku masabi ayengi ayakuuka, pamo nga sardines na swordfish, ayacilinganya uyu bemba no kwikatwa mu masumbu ya balondo abacenjela. Mu kupalako, bakabila ba mbila nsuma aba Bufumu balasanga abengi abankulako bwino pa bakuuka ukufuma mu fyalo fya ku Bulaya bwa ku kabanga no kwisa mu kubombe ncito mu Greece.

Rezi aali ne myaka 10 lintu pa muku wa kubalilapo abelengele pa lwa kwa Yehova ne mifwaile yakwe muli bamagazini ba Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni! Pali iyo nshita aleikala ku Albania. Ilyo papitile imyaka itatu akuukile no lupwa lwakwe ku cishi ca Rode. Bushiku bumo, Rezi apepele kuli Yehova pa kuti engamwafwa ukusanga abantu bakwe muli ici cifulo akuukilemo. Ubushiku bwakonkelepo bawishi baishile na bamagazini abo aishibe aba Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni!, kabili Rezi alisekelele apakalamba. Rezi aishileishiba nkashi uwapeele bawishi bamagazini, kabili mu kwangufyanya atendeke ukusambilila mu citabo ca Ukwishiba Uko Kutungulula ku Mweo wa Muyayaya. Inshita shimo, aleeba nkashi ukuti balesambilila imiku itatu mu bushiku bumo bwine! Pa numa ya myeshi ibili aishileba kasabankanya ushabatishiwa, kabili mu March 1998, alibatishiwe ninshi ali ne myaka 14. Atendeke bupainiya bwa kwafwilisha ubushiku bulya bwine, kabili ilyo papitile imyeshi 6 alembeshe ukuba painiya wa nshita yonse, nelyo umutumikishi wa nshita yonse.

Munyina umo mu cishi ca Ko alesambilila na bantu bamo abafumine ku Russia. Lintu abepwishe nga balikwete abanabo abengatemwa ukusambilila Baibolo, bamutungulwile ku bena Armenia abaupana—Leonidas no mukashi wakwe, Ophelia—mu mushi wabela apalepa bakilomita nalimo 30. Bamunyina tabaishibe icipapwa icabalaalilile. Abena Armenia abaupana bafumishe icola icaiswilemo impapulo sha cina Armenia ne cina Russia ishasabankanishiwa na Watch Tower Society! Balondolwele ukuti balisambilile Baibolo ne Nte sha kwa Yehova kabili balilundulwike ukufika ku kuba bakasabankanya bashabatishiwa. Pa mulandu wa fimfulunganya fya mapolitiki na mafya ya fya bunonshi, balifumine mu calo cabo. Ilyo fye bafikile mu Ko, batendeke ukusambilila na banyina kwa Leonidas na nkashi yakwe, abo basangile kulya. Mu kupumikisha, Nte atendeke ukutungulula amasambililo yatatu ayapya—limo kuli Ophelia, limo kuli Leonidas, na limo kuli banyina na nkashi yakwe. Ici calekabila ukwenda pali mpumpumpu bakilomita 30 ukuya fye kweka imiku itatu cila mulungu. Ilyo imyeshi imo yapitilepo, Leonidas no mukashi wakwe balibatishiwe. Mwandi bamunyina muli ici cishi balilambwilwe pa mibele yabo iya kuipusula!

Yehova E Umesha

Cilemoneka apabuuta ukuti Yehova alepaala ukubombesha kwa bakabilisha ba Bufumu abacincila abacila pali 2,000 aba muli ifi fishi fya mu Aegean. Pali nomba mwaba ifilonganino 44 na mabumba 25 aya Nte sha kwa Yehova. Pali aya mabumba, 17 yalanda indimi sha ku fyalo fimbi, pa mulandu wa kuti Yehova afwaya “abantu bonse ukupusuka no kufika ku kwishibe Cine.” (1 Timote 2:4) Ukulundapo, bapainiya baibela 13 balebombesha ku kushimikila abantu abafulilako muli ifyo fifulo fya kutali.

Pa myaka iingi Bemba wa Aegean aba cifulo cikalamba mu fya buyantanshi bwa mikalile ya bantu ne fya makwebo. Mu myaka ya nomba line alisanguka cifulo ico abatandashi bashaifulila batemwa ukutandalila. Lelo icacindamisha ca kuti, pamo nga “abalondo ba bantu,” bakabilisha ba Bufumu balisanga muli ifi fishi abantu abengi abafumaluka abafwaisha ukulumbanya Yehova. Balyankulako bwino capamo ku bwite bwa mu kusesema ubutila: “Nabapeele Yehova ubukata, no kubilisho lwa kumutasha mu naamba ne fishi.”—Esaya 42:12.

[Mapu pe bula 22]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Bemba wa Aegean

GREECE

Lésvos

Kio

Samo

Icaria

Phournoi

Patmo

Kos

Rode

Krete

TURKEY

[Icikope pe bula 23]

Icishi ca Lésvos

[Icikope pe bula 24]

Icishi ca Patmo

[Icikope pe bula 24]

Icishi ca Krete